Элитоцид

Элитоцид - (франц. elite - үздік, таңдаулы, жақсы-жайсаң және caedo - өлтіру; тура мағн. - элитаның қырылуы) - элитаның және қоғамдық өмірде оның белгілерінің деградацияға ұшырау процесі. Элитоцидтің екі негізгі түрі аталады: табиғи (элита генотипінің азғындалуы немесе табиғи апат салдарынан қырылуы) және күштеу (төңкеріс немесе соғыс барысында мақсатты түрде елдің жақсы-жайсаңын қырып-жою).
Элитоцид идеясы алғаш рет Платонның атақты Атлантида жайлы аңызындағы "Тимей" және "Критий" диалогында өрбітіледі. Элитасыз қоғамның болуын ол екі жағдайда ғана көреді: 1) элита генезисінің әлі қалыптасып болмаған, әрі оның ол қоғамды басқару қабілетінің ашылмаған әлеумет дамуының бастапқы кезеңдерінде; 2) элитоцид жағдайында. Платон элитоцид процесін нақтылықпен белғілейді. Соғыстар, эпидемиялар, табиғи апаттар әлеуметтің әлеуметтік-мәдени әлеуетін төмендетеді, өйткені қашан да алдымен белсенді, мәдени бөлігі - элита - алда жүріп, қаза болады. Ғасырлар тезінен тек игілікті бекзаттардың есімі жетеді, ал істері ұмытылады.
Қазіргі ғылымда элитоцид идеясын жаңғыртқан ағылшын тарихшысы - А.Дж. Тойнби. Оңың пікірінше, әр өркениет өз дамуында төрт кезеңді басынан өткереді: алғашқы пайда болуы, өсім, мертігу және ыдырау. Әр кезеңнің өзіне сай шығармашылық азшылығы (элитасы) болады. Өркениеттің дамуының себебі әр кезеңнің элитасының өз дәуірінің жекпе-жегіне төтеп бере алу қабілетіне байланысты ("Шақыру және Жауап"). Бұл кезде өркениет гүлденеді. Басқа жағдайда өз міндетін өтей алмаған элита тарих сахнасынан кетуге мәжбүр болады ("Кету және Қайтып оралу") және ол кезде өркениет құлдырап, құриды. Элитоцид - өз дәуірінің қиыншылықтарымен арпалыса алмай, бұқараны соңынан ертіп, басқара алмаған элитаның өтемақысы; бұл рухани жағынан элитаның бұқарамен теңдескендігінің, яғни игілікті бекзаттығынан (ерекшелендіретін қасиетінен) айырылғандығының көрінісі. Алайда тарих сахнасынан кетіп "өлген" элитаның орнына міндетті түрде өз дәуірін бағындыра алатын, элитократияның тәсілдерін жақсы меңгерген жаңа элита келеді. Элитоцидтің алдын алуға, одан қашып құтылуға постиндустриалды (ақпараттық) қоғам орнауы барысында тиімділігі артатын элитарлық құрылымның либералды жүйесі мүмкіндік береді.