Қазақ халқының шығармашылық дәстүрі

XVI-XVII ғасырларда қазақ халқының арасында тақырыбы мен жанры жағынан алуан түрлі ауыз әдебиеті кең өріс алды. Қазақтың ауыз әдебиетінің асыл қазыналарын жасаған да, оны ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырған да халық арасынан шыққан дарынды адамдар - ақындар, сал- серілер, жыраулар еді. Ақындар халықтың поэтикалық мұраларын сақтап, айтып берушілер, лирикалық жырларды жасаушылар болды. Сал, серілердің арасынан көптеген атақты сазгерлер мен жезтаңдай әншілер шықты. Әншілер, күйшілер, ұлттық ат спорты ойындарының шеберлері, алуан түрлі сауыққойлар, күш иелері- балуандар, құсбегілер жалпы халықтық тойларда өздерінің даңқын шығарып жүрді. Қазақ халқының поэзиясында жыраулардың орны ерекше бағаланды. Жыр толғауларында қанатты сөздер, ғибратты нақылдар кең орын алды. Өмір мен өлім, қазіргі мен келешек туралы ойды өрбіте келіп, жырау өзінің моральдық-этикалық көзқарастарын жеткізді, өз тұсындағы қоғамға, табиғатқа өзінің көзқарасын білдірді. Жауынгер жыраудың туындылары әдетте шабытты романтизмге, ерлік пен азаматтық пафосқа толы болды. Қазақтың батырлар жырын туғызушы да осы жыраулар еді. Сол кездегі қазақ поэзиясының аса ірі тұлғалары – Шалкиіз (1465-1560 жж.), Доспамбет (1490-1523 жж.), Жиембет (XVIIғ.), Марғасқа (XVIIғ.), Ақтамберді (1675-1768 жж.), Үмбетей (1706-1778 жж.), т.б. жыраулар. Олар- сол кездегі шиеленіскен саяси күрестің қиын-қыстау кезеңдерін жырға қосып, елін, халқын азаттық үшін күреске үндеген адамдар.

Доспанбет жырау

Өз өлеңдерінде жастарды ерлікке, елін, жерін жаудан қорғауға шақырады. Оның «Айнала бұлақ басы тең», «Тоғай, тоғай , тоғай су», «Арғымаққа оқ тиді», «Айналайын ақ Жайық» жырлары Отан қорғауға арналған.

Шалкиіз Тіленшіұлы

Әскери жорықтармен Кавказдың терістігін, Қырым, Дон бойын аралап шыққан. Шалкиіз жырларының мазмұнынан оның Ноғайлының әміршісі Темір бидің жанында көбірек болғанын байқауға болады. Жиенбет жырау жырлары оның Есім ханның әскербасы қызметін атқарғандығын көрсетеді. Ханның кеңесшілерінің бірі болған. Оны жыраудың мына өлең шумағынан байқаймыз: «Есім, сені есірткен Есіл де менің кеңесім».

Жиембет жырау

Есім ханмен бірге ойраттармен соғысқа қатынасып, Тұрсын ханның бүлігін басуға да қатынасқан.

Марғасқа жырау

Есім ханға жақын болған. Оның Есім ханға арналған «Еңсегей бойлы ер Есім» атты жеті мың жолдық тарихи жырлары бар. Мына бір өлең шумақтар Марғасқаның да Тұрсын хан бүлігін басуға қатынасқанын көрсетеді:

«Ей, Қатағанның хан Тұрсын Кім арамды ант ұрсын...».

Ақтамберді жырау

17 жасынан бастап қазақ хандығы мен Орта Азия хандықтарының арасындағы соғыстарға қатынасқан. Жоңғарларға қарсы Отан соғысы кезінде (1723-1730 жж.) Орта жүз рубасы ақсақалдарының бірі болған. Ол өз толғауларында халқын жоңғарға қарсы күреске жігерлендіреді:

«Күлдір де күлдір кісінетіп, Күреңді мінер ме екенбіз, Күдеріден бау тағып, Ақ кірекук киер ме екенбіз! Жағасы алтын, жеңі жез, Шығыршығы торғай көз Сауыт киер ме екенбіз!»

Қазақтың батырлар жыры: Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғын, Ер Сайын, Қамбар дастандары- тарих шындығымен қабысып жатқан шығармалар. Қазақтың әлеуметтік – тұрмыстық дастандары да (Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз-Жібек т.б.) феодалдық-рулық қоғамның өмірін үлкен шеберлікпен көрсетеді. Бұл кездегі Қазақ хандығының мемлекеттік құрылысы мен халық өмірінің ерекше жағдайларын өзіндік өзгешелігімен қамтитын қоғамдық уклад «билер сөзі», «билер айтысы», «билер дауы», «төрелік айту», «шешендік сөздер» деп аталатын көркемдік мәдениеттің бірегей түрін туғызды. Әдебиеттің бұл түрін шығарушылар негізінен ХV-ХVIII ғасырларда қазақ қоғамында сот ісін жүргізумен айналысатын билер болатын. Олар тек сот ісін жүргізумен ғана айналысқан жоқ. Билер хан кеңесінің мүшелері болып, мемлекеттік істерге белсене араласты. Сонымен бірге атақты билер тайпалар мен рулардың басшылары болып, ел басқарды, жиындарда солардың атынан сөз сөйлеп, айтыс-тартыстар кезінде олардың мүдделерін қорғады. XVI-XVIII ғасырлардағы би-шешендер арасында мемлекеттік және қоғамдық қызметінің маңыздылығы, шешендік өнерінің күшімен поэтикалық шеберлігі жағынан Төле би Әлібекұлы (1663-1756 ж,), Қазыбек Келдібекұлы (1665-1765 ж.) және Әйтеке Байбекұлы (1682-1766 ж.) ерекше орын алды. Олар тек Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар Ресейде, Хиуада, Жоңғария мен Қытай империясында танымал болған. Қазақтың атақты билері поэтикалық таланты зор және суырып салма айту мен шешендік сөз арқылы өзара айтыстың тамаша шеберлері болған. Би-шешендердің әдеби шығармашылығы түрі жөнінде, мазмұны жөнінен де ерекше, прозаны поэзиямен ұштастырып отырған. Олардың поэтикалық туындылар жанры, тақырыбы және жасалу себебі жағынан да алуан түрлі болып келген. Сондай-ақ би-шешендер әдебиетінің тақырыбы да өте кең, ал олар қозғайтын проблемалар қоғамдық жағынан да маңызды орын алды. Олар: әділеттік-озбырлық, достық-жаулық, ізгілік-зұлымдық, ұжымдық-бытыраңқылық, ақылдылық-топастық, батырлық-қорқақтық және тағы басқалары. Қазақ халқының ойын-сауық, той-думаны музыкасыз өтпеген. Қазақтар да түрлі музыкалық аспаптар жасай білген. Олар музыка аспабына қосылып ән салып қана қоймай, түрлі аспаптарда музыкалық шығармаларды орындаған. Сонымен қатар дабыл, керней, ұран, дауылпаз сияқты музыкалық аспаптар жау шапқанда елге хабар беруде пайдаланылған. Музыка аспаптарын ағаштың қайың, шырша, емен сияқты түрлерінен жасаған. Аспап жасауда қамыс, саз балшық, мал терісі мен сүйегі, мүйізі, қылы да пайдаланылған. Қазақ халқының өмірінде музыка айрықша орынға ие болды. Ш.Уәлихановтың досы Г.Н.Потанин «Бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай көрінеді» десе, ұлы Абай :

«Туғанда дүние есігін ашады өлең, Өлеңмен жер қойнына кірер денең», -дейді.

ТАРИХИ ӘДЕБИЕТ. МҰХАММЕД ХАЙДАР ДУЛАТИ ЖӘНЕ «ТАРИХ-И РАШИДИ», ҚАДЫРҒАЛИ ЖАЛАЙЫРИДІҢ «ЖЫЛНАМАЛАР ЖИНАҒЫ», «ШЫҢҒЫС-НАМЕ». ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

Бұл кезде қазақ тіліндегі жазба әдебиеттер діни және аңыздық мазмұндағы кітаптар түрінде таралды, сондай-ақ тарихи шығармалар мен рулар тарихы (шежіре) жасалды. Олардың ішінен Заһир-ад-дин Бабырдың «Бабырнамасын», Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарих и - Рашидиін», Қожамқұл бек Балидың «Тарих- и Қыпшағын», Қадырғали бектің «Жами ат-тауарихын», Өтеміс қажының «Шыңғыс намесін», және басқа да шығармаларды арнайы бөліп көрсетуге болады.

Тарихи-и Рашиди

Орта Азия мен Қазақстанның XIV ғ. екінші жартысынан XVI ғ. басына дейінгі тарихы баяндалған шығарма. Еңбек 1541-1546 жылдары жазылған. Бұл еңбектің авторы - Мұхаммед Хайдар Дулати (1499-1551жж.). 1999-2000 жыл ЮНЕСКО-ның шешімімен Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати жылы болып аталғаны мәлім. Бұл күні әлемдік Дулатитануда Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидың ұлы тұлға, шығыстанушы, тарихшы, мемлекет қайраткері екендігі айтылып келеді. Ол араб, парсы тілдерін жетік білген. Хан сарайында қызметте болып, онда сақталған құжаттарды пайдаланған. Осы арада М. Х. Дулатидың жеке басының қасиеттеріне тоқтала кеткен жөн. Өзі туралы былай деп жазады: «Менің анам, әжем және нағашы әпкелерімнің бәрі де хан тұқымынан шыққан, ханның әпкелерітін. Әкем жағынан да осылай ханға жақындық туыстығым бар болатын. Оған қарамастан мен он үш жасымда тұлдыр жетім қалып, Сұлтан Саид ханның қызметінде болдым. Оның маған деген әкелік мейірімі жетімдіктің қайғы қасіретін көрсетпеді. Жиырма төрт жыл хан сарайында тұрып әр түрлі өнер білім, тәлім тәрбие алдым, өмірім сән салтанатты жағдайда өтті. Оқу, жазу өнерінен, өлең шығарудан, шығарма жазудан, сурет салудан, алтынмен аптаудан, асыл таспен безендіру, ағаш оюдан, кездік соғудан, оқ жону, садақ июден қатарластарынмның арасынан алдыма жан салмадым. Мемлекет істеріне қажет барлық нәрселерде мемлекет жұмыстары мен соғыс әдістері, садақ ату, аң аулауды ұйымдастыруда нағыз ұстазым әрі тәлімгерім ханның өзі болды». Еңбекте қазақ мемлекетінің құрылуының уақыты да көрсетілген. «...Есенбұға хан оларды құрметтеп қарсы алып, қоныстануға Моғолстанның батыс жағындағы Шу өзені алабындағы Қозыбасыны берді. Жұрттың көпшілігі Керей хан мен Жәнібек ханның жанына кетіп қалды. Олардың саны екі жүз мың адамға жетті, оларды өзбек казак деп атай бастады. Қазақ сұлтандарының алғаш билік жүргізуінің басы 870 (1465-1466) жылдан басталады». Бүгінгі Қазақстан тарих ғылымы осы мәселеде Мұхаммед Хайдар Дулати пікірін ұстанады.

Жами ат-тауарих

«Жамих ат-тауарих» кітабының авторы Қадырғали бек Қосымұлы Жалайыр (1530-1605жж.) Сырдария бойын мекендеген жалайыр тайпасынан шыққан, сол себептен Жалайыр аталған. 1587-1588 жж. ол Тәуекел ханның жиені Ораз Мұхаммедпен бірге Ресейге тұтқынға түскен. Бұл еңбек 1600-1602 жылдары сонда жазылған. Кітап алғаш рет 1854 ж. Қазанда жарық көрді. Ерте кездегі қазақ тілінде жазылған тарихи шығарма. Дерек кіріспеден және үш бөліктен тұрады. Біріншісі - Борис Годунов патшаны мадақтау, екіншісі- Рашид ад-диннің «Жами ат-Тауарих» еңбегінің парсы тілінен қысқартылған аудармасы, үшіншісі-Шыңғыс әулетінің Ораз Мұхаммедке дейінгі тарихы, Алтын Орданың билеушісі Едіге туралы әңгіме, 1602 жылы Ораз Мұхаммедтің Касимов тағына көтерілуі туралы хикая. Онда ерте кезден бері қазақ даласын мекендеген қаңлы, жалайыр, қыпшақ, найман, керей, қоңырат, алшын, т.б. тайпаларының шежіресі беріледі. XI ғ. Орта Азия мен Қазақстан территориясында өмір сүрген қарахандар әулетінің, оғыз-қыпшақ тайпалар одағының дәуірінен бастап 1600 жылға дейінгі тарих баяндалады. Еңбекпен алғашқы болып танысқан, ғылыми тұрғыда зерттеп көпшілікке таныстырып, еңбектің құндылығы мен маңыздылығын көрсеткен шығыстанушы-ғалым И. Н. Березин болды. Ол 1851 жылы деректің сол кездегі нұсқасы негізінде «Москвитянин» журналында «Татарский летописец. Современник Бориса Феодоровича Годунова» тақырыбындағы алғашқы хабарламасын жарыққа шығарды. Кейін Б. Ф. Березин «Шығыс тарихшыларының кітапханасы» атты сериясында Қадырғали Жалайыр еңбегін аудармасыз жариялады. 1853-1854 жж. Ш. Ш. Уәлиханов «Жамих ат-тауарих» үзінділерін орыс тіліне аударып, түсініктемелер береді. «Өз түсініктемелерінде Ш. Ш. Уәлиханов «Жамих ат-тауарихтың» тілі шағатайлық, қазіргі қазақ тіліне өте жақын. Әбілғазы мен «Шайбани-намаға» қарағанда мұнда аңыздар аз, сөздері мен ұйқастары да керемет, көптеген сөздері әлі күнге дейін қазақтарда қолданыста жүр» деген пікірлер айтады. 1995 жылы Қадырғали Жалайырдың өмірі мен шығармашылығын зерттеу, мамандардың осы саладағы жұмыстарын үйлестіру мақсатында Қазақстанда Халықаралық Қадырғали Жалайыр атындағы қор құрылды. Қордың тікелей демеушілігімен қазақстандық делегация Ресейдің Рязань облысындағы Касимов қаласына барып, ескі мұсылмандар зиратынан Қадырғали Жалайырдың бейітін тауып, 2005 жылы оның басына белгі тас орнатты.

Шыңғыс наме

Шыңғыстың өмірбаяны - XVI ғасырдың орта шенінде жазылған шығарма. Шығарманың авторы Өтеміс қажы. Еңбекте Қыпшақ даласын билеген Жошы хан әулетінің тарихы баяндалады. Шығармадағы құнды мәліметтің бірі- ол өлімі аңыз болып келген Жошы хан туралы дерек. Жошы әкесі Шыңғысханның босқа қырғын жасап отырғанын, реті келгенде әкесін өлтіріп, жаулаушылықты тоқтататыны туралы айтады. Мұны Шағатай әкесіне жеткізеді. Ашуға басқан Шыңғыс хан ұлдары Шағатай мен Үгедейді Жошыны жазалауға аттандырады. Алайда олар Жошыға жетпей, оның қаза болғанын естиді. Соған қарағанда, Шыңғыс хан Жошыны жазалайтын өзінің ең сенімді адамдарын алдын ала жіберген тәрізді. Сонымен қатар еңбекте Дешті Қыпшақ халқының мал өсіруге байланысты мерзімді көші қоң мәселесіне ерекше назар аударылған. «Шыңғыс намеде» Жошы ұрпақтарының тарихы баяндалған.

Дереккөздер

1. Асфендияров С.Д. Қазақстан тарихы. (көне дәуірден) А., 1995. 2. Мыңжани Н. Қазақтың көне тарихы. А., 1993. 400-бет. 3. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1, 2 томдар. А., 1997. 542- бет., А., 1998. 4. Мұхаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. А., 2003. 5. Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. Алматы, 1997.