Қарахандықтардың жер иеленуі. Иқта

Қарахан мемлекеті ең көп дамыған кезіндегі

Қарахандықтардың жер иеленуі.Иқта — aлғашқы кезде бұрынғы мемлекеттік құрылымдардың дәстүрлерін жалғастырған Қарахан мемлекеті, алайда, экономикалық тұрғыдан да, әлеуметтік тұрғыдан да олардың қарапайым қайталануы болған жоқ. Қарахан мемлекетіндегі аса маңызды әлеуметтік саяси институт әскерилендік жүйе болды. Хандар өздерінің туысқандары мен жақындарына ауданның, аймақтың немесе қаланың халқынан бұған дейін мемлекеттің пайдасына алынып келген салықтар алуға құқық берді. Мұндай тартулар «иқта» деп аталды, ал оны ұстаушы араб терминімен мұқта немесе иқтадар (парсы термині) деп аталды. Деректемелерде X—XII ғасырларда Қазақстан аумағында иқтаның таралуы жөнінде жанама мәліметтер ғана сақталған. Иқта институты Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысының шаруашылық және саяси өмірінде елеулі рөл атқарды. XII ғасырдың 40-жылдарының бас кезінде Қарахан мемлекеті құлағаннан кейін жаулап алушылардың (қидандар) мұнда қалыптасқан институтты қабылдамай тастауы айта қаларлықтай жай. Олардың гурхандары «әмірлерге иқтаны иеленуге жол бермеді, бірақ оны өздері тарту етіп, былай деді: «Иқтаны алғанда зорлық-зомбылық көрсетеді». Деректемелерге сөйкес, иқталардын мазмұны мен иқтадарлардың құқықтарын тәртіптеу дәлме-дәл тиянақталды. Низам әл-Мүлік былай деп жазды: «Иқтасы бар муқта, мұны біліп қойсын, халыққа қатысты оларға занды тұрдегі, өздеріне тапсырылған салықты ізгі ниетпен жинаудан басқа ештеңеге де бұйрык, берілмеген; олар мұны жинаған кезде, халықтың жан басына, мал-мүлкіне, әйелдері мен балаларына қауіп келмесін, олардын заттары мен иеліктері қауіпсіз болсын, муқтаның оларда ешқандай жұмы- сы болмасын». Демек, иқта институты иқтадарға шаруаларды занды түрде ресімдеп бекітуді көздемеген, дегенмен көптеген иқтадарлар өздеріне (иқтаны) шартты түрде ұстауды мәңгілік бекітіп алуға тырысқан. Иқта бірнеше сипатта болды. Атап айтқанда, иқта үлгісіндегі феодалдық, жер сыйлықтары ірі, орташа және ұсақ жер сыйлықтарына бөлінді. Ірі үлесті-жер сыйлықтарын әулеттің мүшелері, орташа және ұсақ төрелер, олардын вассалдары алды, яғни вассалитет немесе көп сатылы феодалдық иерархия қатынастары болды. «Әскери иқта» («иқта' ат-и-хашам») категориясы ең көп тараған категориялардың бірі еді. Иқта алған Қарахан әскер- басылары, тегінде, оны өздеріне бағынышты жауынгерлермен бөліскен болса керек. Үлестердін мөлшері иқтадардың кызметіне, әскери дәрежесі- не және сіңірген еңбегіне байланысты болды. Иқтаны екінші біреулерге беру арнайы грамотамен ресімделді, онда әдетте иқтадардың және үлестің ақшаға шағылған құны көрсетілді. Жанама деректерге қарағанда, Қарахан мемлекетінде, тегінде, әскери адамдар үшін заттай және ақшалай ақы беру институты да болса керек. Иқтадарларға билеушілер талап еткен бойда өздерінің қару-жарағы бар адамдарын алып әскери қызметке келу міндеттелді.

Жер иеленудің басқа түрлері

Иқтамен қатар жер иеленудің басқа түрлері де болды. Қарахан билеушілері қазынаға түсетін салықтардың көзі және шартты, уақытша сыйлық беру қоры болған үлкен-үлкен жер учаскелерін иеленді. Бұл Қарахан әулетінің жауларынан тартып алынған жерлер, сондай-ақ кейде мемлекет алған учаскелерден тұрды.

Вақфтық жерлер

Ірі жер иеленумен қатар мұсылман дінбасыларының негізгі материалдық базасын діни мекемелердің пайдасына атақты және бай жер иеленушілер мен көшпелі-әскербасылары өсиет етіп қалдырған учаскелерден тұратын вақфтық жерлер де болды. Әдетте, вақфтық жерлерден мемлекет пайдасына салықтар алынбады. Мұсылман дінбасыларының шонжарлар билігіне экономикалық және саяси ықпалы олардың жерлерінің көбеюіне қарай артып отырды. Ірі және орташа феодалдық жер иеленумен қатар ұсақ шаруалар меншігі мен қауымдық иелену сақталды. Орта Азиядағы сияқты, Оңтүстік жоне Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның отырықшы-егіншілік қоныстарында да шаруаларды қанаудың кең тараған түрлерінің бірі үлескерлік арқылы жүзеге асырылды. Араб және парсы- тәжік деректемелерінде үлескерлер музари немесе барзигар деп аталды. Үлескерліктің мәні мынада болды: мемлекеттік немесе мұрагерлік жолмен жер иеленушілердің меншігіндегі жер шаруаларға жалға берілді. Үлескер түсімніңденін салық түрінде мемлекетке және жерді меншіктенушіге не вақф (вақфтык жер де жалға берілді) иесіне беруге міндеттенді. Үлескерлерге айналушылар әдетте өзінің суармалы жер учаскесі жоқ шаруалар; Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда олар көпшілігінде Мауараннахрдан қоныс аударған егіншілер немесе отырықшылыққа көшкен көшпелілерден тұрды.

Коммендация институты

X—XII ғасырларда Қарахан мемлекетінің құрамына енген Қазақстан аумағында коммендация институты одан әрі жетілдірілді. Сол заман адамдарының көрсетуі бойынша, коммендацияның мәні мынада болды: «әлсіз (адам) өзінің жер учаскесін күштінін қамкорлығына береді, ол (күшті адам) әлсіз адамды қорғауға тиіс». Ұсақ меншік иесі жерді бай және ықпалды жер иелерінің не шенеуніктердің қамқорлығына берді, бұл орайда басқа феодалдардың немесе шенеуніктердің тарапынан болатын ауыр са- лықтарға қоса күштеуден қорғағаны үшін де салық төледі. Кейде тұтас қауымдар (қоныстар) өздерін және мал-мүлкін күштілердің «патронатына» беретін еді. Егіншілер сияқты, көшпелілер де феодал шонжарларды паналауға тырысты, олар өздерінің малын барымталаудан қорғау үшін феодалдың қамқорлығына тапсырды, бүл үшін сан алуан міндеткерлік атқарды, көбінде өз феодалдарының малын бағуға және мүлкін басқалардың шабуылынан қорғауға міндеттенді, яғни феодал шонжарға тәуелділікке түсті. Коммендация біртіндеп ұлғая түсті. Көшпелілер, малы жоқ кедейлер, отырықшы егіншілер феодалдар «қамқорлығына» көшті. Коммендацияны қабылдағандардың феодалға бағыну дәрежесі көбіне олардың мүліктік жағдайына байланысты болды: қайсыбіреулері тек салық жарнасымен шектелді, екінші біреулері жауынгерлер беріп тұрды, үшіншілері феодалдың шаруасын қарады.