Қозыбай шешен

Қозыбай шешен Қозыбай Нәупілұлы 1822 жылы казіргі Солтүстік Қазақстан облысының Жамбыл ауданына карасты Маманай ауылында туған. 1906 жылы қайтқан. Қозыбайдың әкесі Наупіл батыр, оның атасы Шашақ та белгілі батыр болған, қазақ даласына ақындық, серілік атағы жайылып кеткен Қанафия (Сегіз сері) сол Наупіл батырдың туған інісі еді. Кезінде Қозыбай шешенді қазақ жерінде білмейтін кісі некен-саяқ болыпты. Оны жұрт "Арқаның арыстаны" деп атаған екен. Қозыбай он жасында Болатнайдағы медресеге оқуға түсіп, оны 1835 жылы бітіріп шығады. Сол жылы күзде Қызылжардың медресесіне алынып, білімін әрі карай толықтырады. Мұны тәмәмдар кезде әкесі кайтыс болады. Сол жылы күзге салым анасы Балым дүниеден өтеді. Қозыбай ата-анасыз қалған соң, жұрт оны Балташтың Қозыбайы деп атайды. Он жеті жасында Қозыбай нағашысының ауылында күреске түсіп, палуандар сапына қосылады. Ол мұның үстіне ән салып, домбыра, кобыз, сыбызғы тартады, салдык-серілік кұрады. Қозыбай жер ауып, тобықты Оразбай Аққұлының ауылына барады. Сонда байлығы тасып, көзін май басқан бай оған ілтипат та білдірмейді. Басына іс түсіп келгендіктен, Қозыбай Оразбайға ештеңе айтпай үнсіз отыра береді. Қозыбайдың еліне келгенін естіп: "Арқаның арыстаны" - Қозыбай шешенге ән береміз, көңілін көтереміз" деп Абай, оның қайын атасы Түсіп, Абайдың інілері Ысқақ, Ысмағүл, Шәкәрім, Нұртаза, балалары Мағауия, Тұрагүл, тағы басқалар Оразбайдың үйіне сау ете қалады. Келген беттерінде Абай бастаған топ Қозыбайға ән беріп, кол алысады. Қасындағылар шешенмен амандасып болған соң, Абай: "Қозыке, Арқаның арыстанысыз, бір дем айдап біздің жаққа келіп калған екенсіз. Маңдайыңыз жарқырап, жолыңыз ашық болсын. Ісіңіздің арты қайырлы болсын, - депті. Қозыбай шешен Абай сөзіне ден қоя отырып:

Ғажап бар жер мен көктің арасында,

Біреу шат, біреу қапа панасында,

Кездейсоқ шымшық құсқа бақыт қонса,

Самұрық кызмет етер саясында,

депті. Бұл сөзді Оразбайға байланысты айтып, шешен өзін самұрыққа теңегенін біле қойған Абай іркілместен: "Арқаның арыстаны" - Қозыбай шешенді бұл ауылға қалдыруға болмайды, - деген екен. Абайдың інісі Ысқақ болыс: "Қозекең маған ақылшы болсын. Қашан өз еліне қайтқанша, біздің үйде тұрсын. Семейдегі Аязбен өзім келісемін", - депті. Сонда Абай тобы Ысқақ сөзін қостаған екен. Бұл шешімге шешен де келіседі. Содан кейін Қозыбай үш күрең касқа ат жеккен күймесіне отырып, Шақан деген атқосшысымен бірге Ысқаққа еріп, оның ауылына барыпты. Ысқақ болыстың үйінде жүрген шешенді Түсіп конаққа шақырып, мәжіліс құрып отырғанда, оның көңілін аулап, Түсіп былай дейді:

Асқынған дау сөзінен мұқар,

Алмас кылыш жүзінен мұқар,

Қисық ағаш тезінен мұқар,

Кекшіл адам басын жұтар.

Жақыннан шыққан жау жаман,

Ол шіркін өзінен мұқар.

Жаңылмас жақ болмас,

Сүрінбес тұяқ болмас,

Алыстың дәмі тартса,

Ер жігіттің басында,

Еш ерік болмас.

Арыстанға темір торлы

Шынжырдың ауырлығы болмас.

Ер жігітке дүниенің,

Ешбір тарлығы болмас.

Ер жігітке бейнет ар емес,

Оны өз басынан өткермеген,

Ер-азамат нар емес.

Жігітке сайран да серуен,

Сергелден де серуен.

Уа, Арқанын арыстаны,

Қозыбай шешен қамықпа,

Жалғызбын деп тарықпа.

Беделің зор ер едің,

Пайдаң, тиген халыққа.

Бұл да өз елің ғой.

Сапарың он болсын

Дәм-тұзыңды мұнан жазса.

Топырағыңды туған жеріңнен жазсын!

депті. Түсіптің бұл сөзінін мазмұнына түсінген Қозыбай шешен оған риза болып, алғыс айтыпты. Қозыбай шешен Ысқақ болыстың қолында билік айтып, бір жарым жыл тұрыпты. Семей уезінің бастығы алты айда бір оны шақыртып алып сөйлесіп, пікірін біледі екен. Үшінші жолы да уез бастығы Қозыбаймен ұзақ әңгімелесіп, Ысқақ болысқа оны қайта қайтарады. Шешен өз күймесімен Семей қаласынан қырық бес шақырымдай жерге барған сәтте күн кешкіріп, қараңғылық үйіріле бастайды. Сонда жол үстіндегі бір ауылға тоқтап, үлкен үйдің тұсына барған соң, Шақанды қонуға рұқсат сұрау үшін жұмсайды. Атқосшысы ақ ордаға ән бере кіріп, қонуға келгендерін үйдің сол жағында отырған жас жігітке айтады. Ұзын қою кара мұртының екі жағын екі қүлағына орап қойған үй иесі шалқая отырып:

- Жоқ болмайды, қонуға рұқсат етпеймін, үйде мейман бар! - депті. Атқосшы сөз қайырмай шығып кетіп, Қозыбай шешенге үй иесінің айтқанын хабарлапты. Сонда Қозыбай:

- Қонағы бізге мейман болар деп көрші, - дейді. Шақан ақ ордаға қайта кіріп шешеннің сөзін бұлжытпай айтқанда, үй иесі орнынан ұшып түрегеледі. Бұл сол төңіректің белді адамдарының бірі қаракесек Ақайдың Хасені екен. Ол үйде отырған жігіттерге карап:

- Ұят болды-ау, масқара болдым-ау, капы қалдым-ау, Тобықты Ысқақ болыстың қолында "Арқаның арыстаны" - Қозыбай шешен бар деп еді, осы Қозыбай шешен болмасын. Бұл сөзді Қозыбайдан баска ешкім айтпайды жүріңдер жігіттер, ән беріп, үйге ертіп әкеп мейман етейік. Батасын алайық. Кешірім сұрайық? - деп үйдегі адамдарды бастап шығып, Қозыбай шешенге ән беріп, кешірім сұрайды. Оны күймесінен түсіріп, ордаға қолтықтап әкеп енгізеді. Мейманды қол жайып карсы алады, екі апта бойы Қозыбай шешеннің әнегелі сөздерін, ән-күйлерін тыңдап, Хасен мен оның айналасындағылар тамаша шатықка кенеледі. Жұрттың құлақ құрышы қанған соң, Қозыбай ауылына қайтуға рұқсат сұрайды. Бірақ оны өзіне ақылшы етуді көздеген Ақайдың Хасені тарту-аралғысымен Ысқаққа арнайы кісі жіберіп:

- Ысқақ аға үлкен кісі ғой, мен жаспын. Қозекең саған біраз уақыт ақылшы болды ғой. Енді қалған уақытында Қозекең маған ақылшы болсын? - деп өтініш жасайды. Ысқақ болыс Хасеннің мәселін қайырмай, келісімін береді. Ақыры Қозыбай шешенге Ысқақ пен Хасен, Абай бастаған топ ояз бастығынан оған кешірім етуді сұрайды. Солардың талап-тілегін қабылдап, Қозыбайға он екі жылды үш жылға шегереді де, шешенге өз еліне қайтуға рұқсат етеді. Ертіс өзенінің бойындағы Бәсентин жұртына аты шыққан Шалкақ Құсман Қозыбайды үйіне конаққа шақырады. Шешен еліне қайтар алдында оған қонақ болады. Сонда Құсман қонақ асы бере отырып:

Еліңде жақсы көп болса,

Ерге пайдасы тиер.

Содырлы-сотқар көп болса,

Еліне найзасы тиер.

Қоғамшыл кең колтық болсаң,

Әрқашанда халкың сүйер.

Жақсыға жаманнан кесір тиер

Өзіңе жамандық қылған пендеге,

Үшке дейін қастық қылма.

Басына қап тауындай қатер төнсе де,

Үшке дейін сабыр, шыда.

"Кең болсаң, кем болмайсың" деген сөз бар,

Әр уақытта жібектей боп есіл.

Іс түссе үштен артық,

Шыдам қылмай, айбынмен.

Төртіншіде қатты тесіл.

Ішінен жақсысы кетсе, ер жесір.

Басшысы кетсе, ел жесір,

Уа, Козыбай дегеніңе жет!

депті. Құсманның бұл сөзін құптап, Қозыбай шешен еліне қайтуға асығып жүрген де, Түсіптің Әди атты немересі қайтыс болады. Оған көңіл айту үшін Қозыбай Абай бастаған топка ерді. Бұлар келгенде қайғырын жатқан Түсіп басын көтермейді. Сонда Қозыбай шешен:

Уа, сұңқарыңыз тұғырдан ұшты,

Салмағы келіп сізге түсті.

Бөрінен тағдырдың жазмышы күшті,

Сұңқар ұшса, тұғыры қалады.

Қау шөп күйсе, түбірі қалды.

Акыры соңғы ұлыңызға қалады.

Аяулы көңліңіз қаяулы болыпты,

Өткеннің қайырын берсін!

деп, Түсіпке көңіл айтыпты. Осы окиғадан кейін Қозыбай шешен Абай төңірегіндегі кісілермен коштасып еліне қайтады. Қозыбай 84 жасында Есіл бойында дүниеден кайтқан. Қозыбай шешен туралы кейбір деректерді "Билер сөзі" атты (профессор Тұрсынбек Көкішов кұрастырған) жинақтан келтірдік. Осы жинақтағы мәліметтерге аздап сәйкес келе бермейтін деректердің "Боздағым" (Қазақтың жоқтау жырлары - 1990 ж.) деген кітаптан кездестірдік. Онда: "Қозыбай Есенғұлұлы ("Билер сөзінде" Нәупілұлы 1822 жылы туған. 1914 жылы 92 жасында Есіл бойында дүниеден қайтқан" делінген) - бұрынғы Петропавл уезінің Құсмұрын болысындағы уақ руының Бұйдалы аталатын табынан шыққан азамат. Қозыбайдың өзі де, оның әкесі Есенғүл да кезінде қажы сапарына шыққан жол көріп, ел басқарған белгілі адамдар. 1832 жылы туып, 1912 жылы 12 қазанда Қозыбай қария дүние салғанда сол елдің Ысқақ Сәлібаев деген ақыны осы жоқтауды шығарып айттырған. Соңынан 1913 жылы бұл жоқтауды Қозыбай кажының ұлы Тумырза Орынбор қаласындағы "Дін һәм мешіт" баспаханасынан жеке кітап етіп бастырады".., деп түсініктеме беріледі. Онан соң "Біссіміллә сөзден бастайын" деп бастайды да:

Шешен болған данышпан,

Іс істейтін ақылмен.

Билердің болған данасы,

Құдайкүл бай деп атайды.

Онан соңғы атамыз.

Он бесінен ай болған.

Шешендігін сұрасаң.

Жиреншедей бар еді.

Биіктігін сұрасаң,

Асқар таудай нар еді.

Бір қалыптан танбайтын,

Ішсең мейрің қанбайтын,

Сөйлеген сөзі бал еді"...

деп, Қозыбай шешеннің барлық қадір-қасиетін ұзақ термелейді. Осы екі жинақтағы алшақтықтар алдағы уақытта салыстыра қарауды қажет етеді.