Құлқайыргүлділер тұқымдасы

Құлқайырлар
Malva parviflora
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Өсімдіктер Бөлімі: Гүлді өсімдіктер Табы: Қос жарнақтылар Сабы: Malvales Тұқымдасы: Malvaceae Juss.
Subfamilies
Bombacoideae Brownlowioideae Byttnerioideae Dombeyoideae Grewioideae Helicteroideae Malvoideae Sterculioideae Tilioideae

Құлқайыргүлділер тұқымдасына жататын өсімдіктер табиғатта ағаш, бұта, шөптекті болып келеді. Ағаш тектілері жапырағының жай және саусақсалалы болуы да мүмкін. Бұлардың 1000-ға жуық түрлері, Қазақстанда 18 түр 7 туысы өседі. Олар әсіресе Алтай, Күнгей, Теріскей, Іле Алатауында, Мойынқұмда таралған. Құлқайыргүлділер тұқымдасының гүлдері - қосжынысты, қосгүлсерікті. Аталықтары өте көп, олар көбінесе түтікшеге айналып, аналықты қоршайды. Бір немесе бірнеше тұтасқан аналықтары бар. Жемісі құрғақ - қауашақ немесе бір тұқымды жаңғақшалар. Құлқайыргүлділер тұқымдасының ең маңызды өкілі - мақта.

Мақта

Мақта .

Мақта - биіктігі 1,5-2 метрге дейін жететін кіндік тамырлы, шөптекті өсімдік немесе шала бұта. Біздегі өсірілетін мақта - біржылдық өсімдік. Көпжылдық бұталы түрлері тропиктік елдерде кездеседі. Елімізде Оңтүстік Қазақстанның көптеген аудандарында (Бөген, Келес, т. б.) шитті мақта өсіріледі. «Шит» деген мақтаның ұрық шашатын тұқымы. Мақтаның екі түрлі: өсетін және жеміс беретін бұталы болады. Жеміс беретін бұтағы - қысқарған өркен. Жеміс беретін бұтақтың ұшында гүл өседі. Бірінші гүлден төменірек орналасқан жанама бүршіктен екінші гүл дамиды. Мақтаның гүлі ақсары немесе сары түсті. Маусым айында мақта бұтақтарында жеке-жеке ірі гүлдер пайда болады, яғни гүлдейді. Мақта гүлінің біріккен 5 тостағанша және тостағаншаның сыртын қаптайтын бірікпеген 3 жапырақшасы бар. Күлтесі бірікпеген 5, біріккен көп аталықтары, көп аналықтары болады. Сондықтан оның гүл формуласы: Т₃₊₍₅₎К₅А_(оо)Ж_(оо).

Мақтаның жемісі

Мақтаның жемісі - қауашақ. Мақтаның ашылмай қалған немесе шала ашылған қауашағын көсек дейді. Қауашақ 3-5 жақтауға ашылады. Қауашақ ішіндегі ұзын талшықтары (түктері) бар өте көп тұқымдар шашылады. Талшықтардың ұзындығы кейбір мақта іріктемелерінде 50-60 миллиметрге дейін жетеді. Шит талшықтары таза жасунықтан (клетчатка) тұрады. Олар өте ширатылғыш, сондықтан тоқыма материалы (хлопок) ретінде пайдаланылады. Шитті мақтадан таза мақта өндіріледі. Мақта тұқымынан мақта майы, күнжара, мақта мамығы, басқа да құнды өнімдер алынады. Мақта тұқымының 24-26%-ы майдан тұрады. Мақта жайы тағамға, сондай-ақ техникалық мақсатта қолданылады.

Мақта шаруашылығы

Мақта шаруашылығы өте ертеден дамып келеді. Жыл санауға дейін 3000 жылдан бері мақта шаруашылығымен Үндістан шұғылданып келеді. Шитті мақта біздің республикадан басқа Өзбекстанда, Түрікменстанда өсірілуде. Өйткені мақта - жылу, жарық сүйетін өсімдік. Мақтадан мол түсім алу үшін 15-170С температура қажет. Көлеңке түспейтін, топырағы тыңайтылған жерде өскен қоза қауашақтарының әрқайсысынан 7 грамға дейін таза мақта алуға болады. Мақтаны бір үлескіде жылма-жыл екпей, жоңышқа егістігімен алмастырудың маңызы зор.

Құлқайыргүлділер тұқымдас өсімдіктер құрамында нәруыз мол. Сондықтан мал азығына пайдаланылады. Медицинада дәрі ретінде де қолданылатын түрлері (жалбызтікен) бар. Айдарша (штокроза) және құлқайырдың басқа түрлері (бөлмедегі қытай раушаны) сәндік үшін өсіріледі. Құлқайыр тұқымдастардың талшықтары арқан есіп, мата, қап тоқуға (бұйдакендір, кенеп, мақта) қолданылады.

Баобаб

Баобаб .

Баобаб - түспежапырақты өсімдік. Жапырағы түскен кезде бұтақтары сидиып, тамыры жоғары қарап тұрғандай болып байқалады. Тұқымнан талшықты бөліп алғанда 100 кг шитті мақтадан 25-42 килоға жуық таза талшық алынады. Дәрілік жалбызтікеннен алынған тұндырма, шәрбат - жөтелге пайдаланылатын тамаша дәрі.

Баобаб - құлқайырға өте ұқсас ағаш текті өсімдік. Ол 18-25 метрге, діңінің орамы 4-10 метрге дейін жетелі. Баобабтардың кейбіреуінің 5000 жылға дейін тіршілік ететіні белгілі. Саваннаның құрғақ, ылғалды маусымдары мезгіл-мезгіл ауысуы кезінде баобаб жапырақтарын түсіреді. Сөйтіп бұтақтары сидиып қалады. Осы кезде асқабаққа ұқсас ұзын жемісі де пісіп үлгіреді. Сидиған бұтақтарда ірі жемістің ілініп тұруы ерекше көрініс. Баобабтың қышқылтым, шырынды, жұмсақ жемісі мен тұқымдары жеуге жарамды. Баобабтың қалың қабығы қағаз жасауға қолданылады.