Өндіріс және оның ерекше формалары

Тарихи дамудың қандай сатысында болмасын, адамзат қоғамында, адамдар өмір сүру үшін қажет тамақ, киім, тұрғын үй және басқа материалдық игіліктер болуы керек. Адамдардың өмір сүруіне қажет заттар өндірілуге тиісті. Бұлар өндіріс процесінде жасалады.

1.1. сурет

Өндіріс — бұл қоғам дамуына қажет материалдық игіліктер мен қызметтер жасау мақсатпен табиғат заттарына адамның ықпал ету процесі. Бұл процестің дамуы ұзақ мерзімді қамтиды — жабайы өнімдер өндіруден өте күрделі техникалық жүйелер, өзгерістерге икемді кешендер, есептеу машиналар өндірістеріне дайын. Өндіріс процесінде игіліктер мен қызметтер жасау тәсілдері және түрлері өзгеріп қоймайды, осымен бірге адамның өзінің өнегелілігі дамып жетіле түседі. Өндіріс процесінде экономикалық өсудің бастапқы негізі қалыптасады. Бұл жалпы ұлттық масштабтағы дамуда басты экономикалық көрсеткіштердің біреуіне айналады. Сонымен қоғамның қандайында болмасын өндіріс түбіңде қажеттіктерді қанағаттандыру үшін қызмет етеді.

Қажеттіктер - бұл жеке адамның, әлеуметтік топтардың немесе тұтас қоғамның тіршілік іс-әрекеттерін қолдап орындау үшін керектер болып табылады. Қажеттіктер белсенді іс-қимылдардың іш киім пульсі, Тек осылар өндірістің дамуының бағытталуын болжап отырады. Бастапқыда, алғашқы қауымдық қоғамда, адамдардың тіршілік әрекеттерінің барлығы материалдық өндірісті дамытуға жұмсалған, өйткені материалдық иіліктердің өте төмен деңгейінде қамтамасыз ету мүмкін болмаған. Адамзат қоғамының және өндірістің келесі сатыларында интеллектуалдық қажеттіктер пайда болады, тұтыну көлемі өсіп оның құрылымы күрделене түседі, адамдардың тұрмыс деңгейі жогарылайды. Жетілген жоғары дамыған индустриалдық өндіріс жағдайында, адамзат қалыптасқан қажеттіктерінің: материалдық, рухани және әлеуметтік, барлық түрлерінің елеулі дәрежесі қанағаттандыруға мүмкіндік алады. Адамдардың тұрмыс деңгейінің жақсаруы тамақ өнімдеріне ісиімге және аяқ киім мен тұрғын үйге материалдық қажеттіктердің ;еңбек шарттарына және басқа өмір үшін керек игіліктерге қажеттіктердің қанағаттандыруы арқылы байқалады. Осымен қатар өзін-өзі дамытуға бағытталған рухани қажеттіктердің қанағаттандырылу деңгейі, адамның мәдени даму дәрежесінің өсуін сипаттайды. Қоғамдық үжымдық әрекеттенудегі олеумегпік қажеттіктердің өсуі қоғам прогресін көрсетеді. Қажеттіктердің ерекшелігіне олардың "қайталанбайтыңдығын" жатқызу керек: қандай ситуация болмасын, олар қарқындылықтың осы немесе басқа дәрежесінде өдетте тек бір бағытта — өсу бағытында, өзгеріп отырады. Жиынтығы жағынан қажеттіктерде шек болмайды. Бұл мына жағдайды дөлелдейді: тауар мен қызметтерге материалдық қажеттіістерді, сан алуан рухани қажеттіктерді толық қанағаттандыру мүмкін емес. Сонда да адамзат қажеттіктерді барынша толық қанағаттандыруға тырысады, өйткені ол қарамағындағы шектелген ресурстарды қолданып, өндірісті дамытуға тиісті. Қандай жүйеде болмасын өндіріс қоғамның табиғатпен қатынасы, байланысы болып табылады. Осы қатынастар өндірістік ресурстар арқылы білінеді. Экономикалық теорияда "ресурс" деген түсінік өндірістің әр түрлі элементтерінің жиынтығы болып табылады, бұлар материалдық және рухани игіліктер мен қызметтер жасауға қолданылуы мүмкін.

1.2 сурет

Өндіргіш күштер — бұл адам өзінің өндірісіне және тұтынуына бейімдеп кызмететуге жүмылдырған күштер. Ал адамсыз өндірістің және түтынудың бөлуы мүмкін емес. Сондықтан өндіру және тұтыну үшін қолданатын табиғат күштері, адамның өндіргіш күштері болып табылады. Өндіргіш күштердің ішкі қүрылымы болады. Олардың ішінен алдымен өндіріс қүралдарыи және жүмысшы күшін бөліп атап айту қажет Өндіріс процесінде экономикалық немесе өндірістік қатынастар қалыптасады. Өндіргіш күштер және өндірістік қатынастар тұрақты динамикада болады, адамдар өздерінің өндіргіш күштерін өзгертіп өтырады, өздеріне жаңа технологияларды, жаңа материалдарды және т.б. қызмет еттіреді. Бұлардың өзара байланыстарын 1.1. сурет сипаттайды. Экономиканың қалыпты дамуы үшін, өндіріс және тұтыну белгілі тәуелділікте және бір-бірімен белгілі қатынаста болуы қажет. Технологиялардың ауысуы өндіріс пен тұтынуды өзгертеді, бірақ өзімен-өзі бұлардың арасында дұрыс қатынастар орната алмайды. Осыдан мынаны байқауға болады: өндіріс процесінде тағы бір сфера құрылуы керек — экономикалық қатынастар сферасы. Бұл сфера өзгеріп тұратын өндіріс және өзгеріп тұратын тұтынудың арасында өзара төуелділік орнатады. Өндіріс және тұтыну арасындағы экөномикалық қатынастар, өз ретімен өздері нарықтың конъюнктурасынан, қоғамның мақсаттарынан, қамтамасыз етілу дәрежесінен т.б. тәуелді болатын, реттеушілер және стимулдар болып табылады. Сонымен, өмір үшін жүретін іс-әрекет процесінде адамдар арасында экономикалық, саяси, құқықтық, технологиялық, ұйымдастыру, этникалық және әлеуметтік қатынастар қалыптасады. Бұлар қоғамның жүйелік өзара байланыстарын көрсетеді. Экөномикалық ғылым игіліктер және қызметтермен байланысты қатынастарды зерттеуге назарын аударады. Бұларды ұйымдастыру-экономикалық қатынастар деп те атайды. Осылардан басқа, қоғамның экономикалық даму барысында техникалық потенциалды қолдануда пайда болатын, техникалық-экономикалық қатынастарды айыра білу керек. Технологиялық қатынастар әр түрлі замандардың ерекшелігін көрсетеді. Технологиялық заттар формасын немесе қызметтер түрін алатын, ғылыми-техникалық білімдерді жасаумен, қолданумен және оларға материалдық бейне берумен байланысты технологиялық қатынастардың жиынтығы, өндірістің технологиясын құрады. Техника, технология және осылардың негізінде қалыптасатын қатынастар, қоғамның және экономиканың даму дәрежесінің индикаторы болып табылады. Қатынастардың осы жүйесін 1.1. сурет бейнелейді.