Шапқыншылыққа қарсы азаттық күрес

Қарақұм мен Ордабасындағы құрылтайлар

Қазақ жеріне қауіп төндірген Жоңғар хандығы ХҮІІ ғасырдың 40- жылдарынан бастап Қазақстанға сан рет жойқын жорықтар ұйымдастырған.Олардың негізгі көздеген мақстаы қазақ елінің тәуелсіздігін жойып, Ұлан-байтақ жерді өзіне қарату борлды. 1711-1717 жылдар аралығында жоңғардың қалың қолы қазақ жеріне басып кіріп халықты қан қақсатты. Жоңғар әскері өзінің басымдылығын пайдаланып, ХҮІІ ғасырдың соңы – ХҮІІІ ғасырдың басында Жетісудың бір бөлігін жаулап, Сарысу өзені алқабына дейін жетті. тарихи қажеттілік еді. Осы мақсатпен 1710 жылы казақ жүздерінің белгілі өкілдері Қарақұм маңында бас косып, жоңғарларға соққы берудің мүмкіндіктерін талқылады. Осы кеңестің шешіміне сай жоңғарларға карсы біріккен халық жасағы кұрылып, соның күшімен жоңғар әскері шығысқа қарай ығыстырылды. 1711 жылы жоңғарлар Қазақстанға тағы шабуыл жасап, Қабанбай батыр қазақ батырлары тізе қосып, жауға айтарлықтай тойтарыс берді. Жоңғар қонтайшысы Себан-Рабтанның (Цэван-Рабтан) 1713 жылғы қазақ жеріне жорығы да сәтсіздікпен аяқталды. 1718 жылы Аякөз өзені бойьшда қаракерей Қабанбай мен Жауғашар (Шакантай) батырлардың басшылығымен жаудың қолын талқандаған жеңіс те қазақ елінің ауыр жағдайын жақсарта алмады. Қазақ мемлекетінің ахуалын қиындатқан тек жоңғар елінің ұдайы шабуылдары ғана емес. Солтүстік-батыстан башқұрттар, солтүстіктен Сібір казактары елдің мазасын алса, оңтүстікке іргелес орналасқан Қоқан, Хиуа мемлекеттері де казақтардың қиын жағдайын пайдаланып қалуға тырысты. Алайда Қазақстанның тәуелсіздігіне мейлінше қауіп төндірген басты жауы Жоңғария мемлекеті еді. Цин (Қытай) императоры Қанси өлгеннен кейін, 1723 жылы осы елмен қарым-қатынасын ретке келтірген Жоңғария барлық күш-қуатын қазак еліне қарсы жүмсауға мүмкіндік алды. Қазақ елін талқандауды көксеген жоңғарлар өздерінің жоспарын тезірек іске асыруға тырысты. 1723 жылы қазақ феодалдары өзара қыркысып жатқан кезде жоңгардың қалың қолы Қазақ жеріне түтқиылдан баса көктеп кірді. Жетісуды жапыра, Қаратауды басьш өтіп, Талас алқабында көшіп жүрген қазақ ауылдарына ойран салды. Бұл "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаның" басы еді. Жау соққысына төтеп бере алмаған Ұлы жүздің көпшілік рулары мен Орта жүздің бірқатар рулары Шыршык өзенінің Сырдарияға құяр сағасынан өтіп, Ходжентке қарай беттеді. Орта жүздің басқа рулары Самарқанға ойысты. Кіші жүз Ырғыз, Торғай, Жайық, Ор өзендеріне карай ығысты. Шапқыншылармен арпалысқан қазақтардың бір бөлігі Тобыл губерниясының шекарасына жақындады. Жоңғарлардың күтпеген жерден, бірнеше бағытта үйымдастырған шапқыншылығының зардабы бейқам жатқан қазақ ауылдары үшін тіпті ауыр болды. Мал-мүлкін, тігулі үйін, асулы казанын тастап, бас сауғалауға мөжбүр болған қайғылы жағдай қазақ жерінде моңғол шапқыншылығынан бері кайталанбаған еді. Ел басынан өткен осынау қайғы-касірет әйгілі "Елім-ай" әнінің мұңлы-зарлы шумақтарынан анық байқалады: Каратаудың басынан көш келеді, Көшкен сайын бір тайлак бос келеді. Ел-жұртынанан айрыдған жаман екен, Екі көзден мөлтілдеп жас келеді. Мына заман қай заман, қысқан заман, Басымыздан бақ-дөулет ұшкан заман. Шұбырғанда ізінен қар борайды, Қаңтардағы қар жауған қыстан жаман. Жоңғар шапқыншылыры Орталық Азиядағы халыкаралық қатынастардың түбірінен өзгеруіне әсерін тигізді. Қазақстанның Өзбек хандықтары мен батыста Еділ қалмақтарының иелігіне жақындауы көршілес мемлекеттермен қарым-қатынасты біршама күрделендірді. Жайық бойындағы іргелес казактар, оңтүстіктен іргелес қарақалпақтар, өзбектер онсыз азып-тозған ауылдарды шабуыддап, жағдайды одан өрі қиындатты. Әсіресе қатты ойрандалған - Жетісу өңірі. Әрине, алғашқы жаудың қауырт шабуылдарын өздеріне қабылдаған шығыс өңірінің ахуалы да тым аянышты еді. Ел билігіндегі хандар мен сүлтандар жоңғар шапқыншыларына карсы күресті ойдағыдай үйлестіре алмады, бір-бірімен қырқысып, халықтың хал-жағдайын тіпті ауырлатып жіберді. Есімдері аңызға айналған Есет, қаракерей Қабанбай, қанжығалы Бөгенбай, Саурық, Малайсары, Наурызбай, Баян, Қарасай, Жауғашар (Шақантай), Жөнібек, Райымбек, тағы басқа батырлар жеке қол құрап, күресті тоқтатпалы. Атақты жыраулар толғауларында сипатталған бұл халық батырлары атамекенді жаудан тазартуда ерекше ерлік пен табандылық көрсетті. Қазақ халқының жоңғарларға қарсы азаттық күресі. 1725 жылы шабуылын үдеткен жоңғарлар Түркістан мен Ташкентті басып алды. Оңтүсгік ауданның елді мекендері мен дәстүрлі керуен саудасына нұқсан келтірді. Қазақ жерінің ұзақ жылдар бойы жоңғар қолында қалып қою қаупі төнді. Осындай жағдайда халық арасынан шыққан батырлар туған өлкені азат етуге шақырған жалынды үндеу тастады. Жан-жаққа алып қашқан рулардың басын біріктіріп, жоңғарларға қарсы біртұтас әскер ұйымдастыруда әсіресе Қанжығалы Бөгенбай батыр ерекше көзге түсті. Қазақтың үш жүз жасақтарының басқыншыларға қарсы тізе қосып, біріккен қимылдары 1726 жылы басталды. Осы кезге дейін жауға тиіп-қашьш қарсылық көрсетіп келген қазақ жасақтары енді тізе қосып қимылдауға кірісті. 1726 жылы Торғай даласында Сарысудың орта ағысы алқабында, Бұланты өзенінің жағасында біріккен қазақ жасағы жоңғарларға ойсырата соққы берді. Зеңбіректермен және мылтықпен қаруланған жоңғардың қалың қолы қазақ батырларының біріккен күшіне төтеп бере алмады. "Қара сиыр" деген жерде болған қанды шайқас казақ-кырғыз және басқа халықтардың 60 мыңдық қолының толық жеңісімен аяқтадды. Қалмақ колдары тас-талқан болған сол жер кейіннен "Қалмақ кырылған" деп аталып кетті. Бұл жеңісгің қазақ халқының рухын көтеруде орасан зор маңызы болды. Жеңіске жігерленген қазақ руларының үш жүз біріккенде ғана жоңғар қаупінен құтылу мүмкіндігіне сенімі күшейді. Ендігі мақсат – қазақ халқын түгел жаудан тазартып, елдің тәуелсіздігін толық қалпына келтіру еді "Қалмақ қырылған" шайқасы, негізінен Қазақстанның солтүстік-батыс өңірін азат етті. Елдің бірқатар аудандарында, соның ішінде Жетісу өңірінде жоңғарлар әлі де үстем болатын. Қауіп-қатер әлі де жойылмады. Қазақ жерінің шетел басқыншыларынан түбегейлі тазаруы үшін әлі де болса табандылық қажет еді. Қазақ билеушілерінің шешімімен жоңғарларға қарсы соғыска қолбасшылық жасау Әбілқайырға жүктелді. Көрнекті үйымдастырушы хан халыққа бас болып, белді батырларды өз туының астына шоғырландыра білді. Қазақстанның оңтүстігіндегі Ордобасы тауының етегіне барлық қазақ жасақтары жиналды. Осы жер жау қолындағы Жетісуды азат етуге аттануға жақын еді. Сонымен қатар Алатау мен Қаратау сілемдерімен қоршалған ал шығысқа қарай ашык дала больш келетін бұл жер қалың қолды құпия шоғырландыруға мүмкіндік беретін-ді. Қазақ әскерінің одан әрі жылжу бағыттары Боралдай және Қошқар ата өзендерінің жоғарғы сағасындағы «Үлкен орда қонған», «Кіші орда қонған», «Әбілқайыр сайы» деген жер аттарынан да байқалады. Тарихта"Аңырақай шайқасы" деп аталып кеткен бұл тарихи оқиға Қазак халқының шеттен келген басқыншыларға қарсы күресінде ерекше орьн алады. Мұндай жеңілісті бүрын-соңды көрмеген жоңғарлар осы жолы жаппай қырғынға үшырап, ұрыс даласы қанға батты. Талқаны шығып жеңіліп, "күңіренғен" қалмақ-тардың хабарын алғанда қонтайшы Цеван-Рабтан қайран қалыпты. Қазақ әскерінің тегеурініне шыдамаған жоңғарлар Іле өзенін бойлап, еліне қарай шегінеді.

Азаттық күрестің көрнекті қайраткерлері

Жоңғар шапқыншылығына қарсы күресте қазақтың даңқты батырлары шықты. Қазақ батырлары өз елін, жерін қорғап, ерлік үлгілерін өрістетті. Елдің қорғаны болған батырлар: - Қаракерей Қабанбай (1691-1769жж.).М.Ж.Көпейұлының айтуынша «Батырда Қаракерей Қабанбайдайдан асқан батыр жоқ, үйсін Төле биден асқан би жоқ», Жоңғар шапқыешылығынан елді азат етуде батырлығымен де, даналығымен де ерекше көзге түскен зор тұлғалардың бірі – Қаракерей Қабанбайдың әуел бастағы есімі Ерасыл. Жоңғарларға қарсы күресті ұйымдастырушы, ірі шайқастарға қырық жылдай қатысып, ерекше дарындылығы, батырлығымен көзге түсіп «Дарабоз», «Ханбатыр» атанған. Қазақ әскерінің қолбасшысы, Сардарбек міндетін атқарған – Қанжығалы Бөгенбай батыр 60 жылдан астам жаугершілікте болады. Қазақ жасақтарының қолбасшысы болған Бөгенбай батыр Абылай таққа отырғаннан кейін мемлекеттік, дипломатиялық іске кеңінен араласады. Батыр бастаған елшілер Ресей, Қытай, көрші қырғыз елімен келіссөздер жүргізген.Шапырашты Наурызбай (1706-1781жж.)ХУІІІ ғ. 30-40 жылдары жоңғар басқыншыларымен болған қанды шайқаста ерекше батырлық, жекетұлғалық қасиеттерімен көзге түскен қолбасшы, қазақ жерін жаудан азат ету ісіне зор үлес қосқан қайраткер. жиырма жасынан бастап шайқастарға қатысқан, түмен басы болып сайланған, 1729 ж. жоңғарлардың атақты ханы Шамайхан мен Цаскелеңді жекпе-жекте жеңіп өлтіреді. Бұл ерліктері қазақ даласына кең тарайды, қазақ жерлерін жоңғарлардан тазартқанша аттан түспеген. Қазбек би Келдібекұлы (1665-1765 жж.) – қазіргі Қарағанды облысының Қазыбек (Егіндібұлақ) ауданында әйгілі би ру басшысы Келдібектің отбасында дүниеге келген. Жас кезінде асқан қабілеттілігімен Орта жүз рулары арасында танымал. Қазбек бидің «Біз қазақ деген мал баққан елміз, ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз,; елімізден құт береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға ұкі таққан елміз, ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз.- деген жай осындай отты джа ойлы сөздері мен жағымды дауысы үшін халық оны сөздері мен жағымды дауысы үшін халық оны Қаздауысты Қазбек атаған. Қарасай, Райымбек, Ер Жәнібек, Көкжал Барақ, Баян, Қойгелді, Айшыбек, Жасыбай, Олжабай, Малайсары батырлар, Гауһар, Назым сияқты батыр қыздар, жекпе-жекте жер қаптырып, қол бастап, ата мекенін жау қолынан азат етті. Жоңғарларға қарсы ұлт-азаттық күресін ұйымдастыруда және жеңісті жорықтарда дем беріп, елдің ұйытқысы болып, халықты ауызбірлікке топтастыруда: Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің қызметі, рөлі ерекше болды. Олар елдің арқа сүйер ақыл кеңесшісі, қоғам қайраткерлері болды, жауға қатал, досына мейрімді болуға тәрбиеледі. Ақылды, тапқыр билер қазақ-жоңғар қатынастарын жақсартуда көп әрекет жасады. Қазыбек би қазақ елінің елшісі болып қалмаққа үш рет барады. Көрші елдермен тату болуға күш салады, Ресеймен, Қытаймен бейбіт қатынас орнатуға әрекет жасайды. Өткен тақырыптан біз білеміз осындай халық басына ауыр қайғы-қасірет төнген тұста қазақ хандары арасында туған алауыздық жоңғарларды толығынан талқандауға кесірін тигізді. Ұлы жүздің ханы Болаттың өлімінен кейін Әбілқайыр мен Сәмеке аға хан деген атаққа таласып, енді ғана жеңіске жеткен халық жасағы ішінде ірткі туғызды. Әбілқайыр солтүстік-батысқа қайтып оралса, Сәмеке Орта жүздің жасағын жырып әкетті. Сырдария алқабына шегінген Ұлы жүздің әскері қайтып оралған жоңғарлардың жаңа қолына қарсылық көрсете алмады. Дәл осы өңір жоңғар өктемдігінде қалып қойды. Халықтың бостандық үшін күресі аяғына дейін орындалмады. Дегенмен де қазақ елі өз дербестігін сақтап қалды. Жоңғар қаупінің жойылмауы, ел билеушілерінен қазақ жерін сыртқы қауіптен құтқаратын басқа да дипломатиялық, саяси жолдарды іздеуді талап етті.

Дереккөздер

[1](қолжетпейтін сілтеме)