Дешті-қыпшақ мемлекеті

Қыпшақ жерлері XI аяғы — XII ғасырлар басы

Азия картасы XII ғасыр, Қыпшақ елдері және көршілері

Дешті-қыпшақ мемлекеті (парсы: دشت قپچاق‎, қырымтат. Deşt-i Qıpçaq, қыр. Дештэ-кыпчак, қаз. Дешті Қыпшақ, Қыпшақ даласы, башқ. Ҡыпcаҡ далаһы; тат. Дәштекыпчак, Dəşteqıpçaq; өзб. dashti-qipchoq; парсы тілінен аударғанда «Қыпшақ дала»)(1219 ж.) - ежелгі түркі мемлекеттілігінің дәстүрлерін жалғастырған әрі дамытқан, орталықтандырылған ерте феодалдық мемлекет.

Қазақстан аумағында қыпшақтардың этникалық қауымының қалыптасуының ұзақ процесі үш кезеңнен тұрады.

• Бірінші кезең қимақ тайпалық одағының негізінің құрылуымен байланысты. Бұл кезеңде, VII ғасыр екінші жартысынан VIII ғасыр соңына дейін, қыпшақтар маңызды рөл атқарады. Осы уақытта қыпшақтар мен түркі тайпалары арасында тығыз мәдени байланыс орнықты.
• Екінші кезең - VIII ғасыр соңынан XI ғасыр басына дейін. Атаулы кезеңде қыпшақтар шығыста Алтай мен Ертіске дейінгі, батыста Оңтүстік Орал таулары мен Еділге дейінгі кең аумақты жайлай бастады. Осы кезеңде "Дешті-Қыпшақ" ("Қыпшақ даласы") ұғымы қалыптасты. Алғаш рет бұл ұғымды парсылық Насыр ибн Хусрау өзінің "Диуан" деген еңбегінде қолданды. Ертіс пен Днестрге дейінгі кең аймақты алып жатқан Дешті-Қыпшақтың тарихи-географиялық аумагын шартты түрде Еділ бойымен екі үлкен бірлестікке бөлуге болады: династиялық ру билейтін Батыс Қыпшақ және хан тұқымы басқаратын Шығыс Қыпшақ.
• Үшінші кезең - XI ғасыр басынан XIII ғасыр басына дейін - хан династиясымен заңды деп танылған қыпшақ хандарының қуатының өсуімен байланысты.

Қыпшақ халқы қандық-туысқандық байланыстар негізінде емес, аумақтық-шаруашылық қатынастар принципі бойынша біріккен көптеген рулар мен тайпалар негізінде қалыптасты. Дешті-Қыпшақ мемлекетіндегі этникалық қатынастардың дамуы және оның тереңдей түсуі, сондай-ақ халықтың қалыптасуының деңгейі белгілі бір дәрежеде Шығыс ұлыс қыпшақтарының тайпалық құрамы бойынша анықталған. Мұнда қатал иерархиялық жүйе болды, қоғам әлеуметтік және сословиелік тұрғыда бөлшектенген, билік мұраға қалдырылған. Шаманизм кеңінен тарады.