Жоңғар-Цинь соғыстары
| Жоңғар-Цинь соғыстары | |||
 | |||
| Дата |
1687 - 1757 | ||
|---|---|---|---|
| Орын |
Халха, Тибет, Шығыс Түркістан | ||
| Нәтиже |
Халха-Моңғолия, Тибет, Шығыс Түркістан Цинь империясының құрамына енді | ||
| Қарсыластар | |||
| |||
| Қолбасшылары | |||
| |||
Жоңғар-Цинь соғыстары (моңғ. Зүүнгар-Чин улсын дайн) — XVII ғасырдың аяғы мен XVIІI бірінші жартысында орын алған Жоңғар хандығы мен Цинь империясының арасындағы қақтығыстардың сериясы.
Соғыстың алғышарттары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бірінші ойрат-маньчжур соғысы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Соғыстың басталуына XVII ғасырдың 90-шы жылдарына қарай халха билеушілерінің маньчжур императорының бодандығын қабылдауы себеп болды. Моңғолдардың бірігуінен қауіптенген Қалдан Бошоқты 1688 жылы Халхаға басып кіріп, Чимэддоржды және Тушэту ханды тізе бүктірді. Осыған жауап ретінде цинь әскері Жоңғар хандығына қарсы соғыс қимылдарын бастайды. Соғыстың қорытындысы бойынша Халха-Моңғолия Цинь империясының құрамына қосылды.
Екінші ойрат-маньчжур соғысы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Мемлекеттің күш-қуатын қалпына келтіру мақсатында Цэван Рабдан Цинь империясынан Жоңғар хандығына тиесілі болған террияторияларды қайтаруды талап етті. Екінші ойрат-маньчжур соғысының басталуына жоңғарлардың 1715 жылы Хамиді басып алуы түрткі болды. 1722 жылы цинь императорының өлімінен кейін майдан даласында тыныштық орнады. Цинь әскері алға жылжу әрекетін тоқтатты. 1729 жылы жаңа маньчжур императоры ойраттармен соғысты қайта бастауға шешім қабылдады. Алайда ешбір қарсыласушы жақ шешуші жеңіске жете алмады. Бейбіт келісімге сәйкес сауда-саттықты қалпына келтіруге, сондай-ақ Тибетке келген және Тибеттен шыққан қажылардың емін-еркін қозғалуына рұқсат берілді.
Үшінші ойрат-маньчжур соғысы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Үшінші жоңғар-цинь соғысы 1755-1759 жылдары өтті. Қалдан Сереннің өлімі (1745) тақ үшін таласқа алып келді. 1750 жылдың қарашасынан бастап ойраттар Жоңғариядан Цинь империясына қаша бастады. 1754 жылы жоңғар тағына үміткер хойт нойоны Әмірсана Цинь империясына қызмет етуге ниетін білдірді. Цинь империясының көмегімен билік басына келуді көздеген Әмірсананың жоспары іске аспай қалды. Оның 1756 жылдың жазында бастаған көтерілісіне халха-моңғолдар қосылғанымен, соғыстың қорытындысына әсер ете алмады. 1757 жылы шешуші шабуылға көшкен цинь әскері 1759 жылға қарай көтерілістің соңғы ошақтарын басып-жаншыды.
Соғыстың қорытындылары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жоңғар хандығы толығымен жойылды. Адам саны 600 мыңға жететін халықтың 10-30% ғана тірі қалды. 10 мың отбасыны құрайтын нойон Шереенгтің ұлысы (өлет, дербет, хойт тайпалары) ауыр ұрыстарды жүргізе отырып, Еділдің бойына (Қалмақ хандығына) жетті. Кейбір ұлыстың қалдықтары Бадахшан, Ауғанстан, Бұхараға бет алып, жергілікті билеушілерге қызмет ете бастады.
Әдебиет[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- «История Востока» (в 6 т.). Т.3 «Восток на рубеже средневековья и нового времени. XVI—XVIII вв.» — Москва: издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1999. ISBN 5-02-018102-1
- Е. И. Кычанов «Властители Азии» — Москва: издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2004. ISBN 5-02-018328-8.