Жырғалу

Мағынасы — аспай-саспай, керіліп-созылу, манаурау делінген түсіндірме сөздікте, «Сенің бәйбішең жырғалып бір тамақ істеп бергенше шегіміз шұрқырайтын болды» (Ауызекі тіл). Дәл осы іспеттес мағынада кейде «ырғалу» дыбыстық қүрамда да айтылады. «Ырғалып, орнынан ол әрең түрды, Түрегеліп ант ұрған шалды көрді» (Абай тілі сөздігі, 1968, 177). Екі сөз бірігіп «ырғалып-жырғалып» сияқты қос сөз қалпында да қолданылады. Мұның өзі олардың мағына бірлестігін білдіреді. Сөз төркініне шолу жасай келгенде «жырғалу» сөзінің қазақ тіліндегі қазіргі мағынасы — туынды мағына екені анықталады.

Қырғыз тілінде жырга — рақаттану, ләззат алу, ал жырғал — рақат, ләззат (К. Юд., КРС, 283), якуттарда үөрүү—

1. рақаттану,
2. қуаныш, көңілдің көтерілуі(Рус.-як., 659; Як.-рус., 455).

В. Радловтың сөздігі бойынша, Алтай төңірегіндегі кейбір түркі тілдерінде, <:иырға — тайлақ, көңіл көтеру; иырғал — той, қуаныш көңілділік (В. Рад., Опыт..., Ill, 1, 476).

Адам баласы тойлап, қуанышқа бөленуден көңілі рақат тауып, ләззат алатынын ескерсек, Алтай төңірегіндегі түркі халықтары тіліндегі «йырға» сөзінің мағынасы алғашқы болу керек те, қырғыз тіліндегі «жырга» мағынасы одан кейінірек пайда болған сияқты. Ал қазақ тіліндегі «жырғалу» мағына жағынан бәрінен соң туынды. Қазақтарға «рақат», «ләззат» сияқты араб, парсы тілдерінен ауысқан сөз «жырғалу» мағынасын меншіктенген соқ, ол өзіне басқа мағына қабылдаған.

Шындап келгенде, «жырғал» мен «ырғалдың» алғашқы тұлғалары да бірдей болған. Басқа түркі тілдерінің біріндегі «йырғал», екіншісіндегі «үөрүү» тұлғалары қазақ тілінде «жырғал», «ырғал» . Дыбыстық қүрамында көріне отырып, емірде екеуі де қолданылатын болған. Демек, екі сездің алғашқы тұлғасы да, мағынасы да, бірдей болған. Рақат емір нәтижесі «жай қозғалып, салғырттыққа жетектейтіндігін «жырғал» сөзінің қазақ тіліндегі мағынасынан байқап отырмыз.