Ордабасы ауданы

Қазақстан ауданы
Ордабасы ауданы
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Облысы	Түркістан облысы
Аудан орталығы	Темірлан
Ауылдық округтер саны	10
Ауыл саны	57
Әкімі	Азат Әбдіғалиұлы Оралбаев
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Темірлан ауылы, Рысқұлов көшесі, №14
Тарихы мен географиясы
Координаттары	42°35′40″ с. е. 69°15′20″ ш. б.42.59444° с. е. 69.25556° ш. б. / 42.59444; 69.25556
Құрылған уақыты	1964
Жер аумағы	2,7 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	127 719 адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар (95,93%), күрдтер (1,28%), орыстар (1,04%), әзербайжандар (0,89%), парсылар (0,51%), басқа ұлт өкілдері (0,35%)
Сандық идентификаторлары
Автомобиль коды	13
Ордабасы ауданының әкімдігі

Ордабасы ауданы — Түркістан облысының оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлік. 1964 жылы құрылған. 1993 жылға дейін "Бөген ауданы" деп аталып келді. Аумағы 2,7 мың км². Орталығы – Темірлан ауылы.

Географиялық орны

Солтүстігінде Бәйдібек, Сауран аудандарымен, шығысында Сайрам ауданы және Шымкент қаласымен, батысында Отырар ауданы және Арыс қаласымен, оңтүстігінде Қазығұрт ауданымен шектеседі.

Тарихы

Ордабасы ауданы 1964 жылы 3 наурызда Түркiстан, Арыс, Алғабас және Сайрам аудандарының негiзiнде, солардың аумағынан еншi алып, өз алдына аудан болып құрылды. Орталығы Темiрлан ауылы болды. Оған төмендегi ауылдық кеңестер қарады. Алғабас ауданынан - Бөген, Борлысай, Глинково, Жамбыл, Майбұлақ және Орлов; Түркiстан ауданынан - Бадам, Қараспан, Көлтоған, Темiрлан, Шұбар; Созақ ауданынан - Алғабас, Қосақжар, Мыңбұлақ, Қызылқұм ауданынан - Задария.

Сол жылы сәуiрде Темiрлан мен Шұбар ауылдық кеңестерi бiрiгiп, Темiрлан ауылдық кеңесi (орталығы Темiрлан ауылы), Көлтоған мен Қараспан ауылдық кеңестерi бiрiгiп, Қараспан ауылдық кеңесi (орталығы Обручев ауылы) болды. Ал, сол жылдың мамырында Бөржар мен Ақдала ауылдық кеңестерi құрылды. Сол жылдың желтоқсанында Алғабас, Бөген, Борлысай, Глинково, Жамбыл, Қосақжар, Майбұлақ, Мыңбұлақ, Орлов ауылдық кеңестерi Алғабас ауданына қайтарылды.

1965 жылдың қаңтарында Сайрам ауданының Қатынкөпiр, Ленин ауданының Монтайтас ауылдық кеңестерi осы ауданға қарады. Ал 1967 жылдың қаңтарында Монтайтас ауылдық кеңесi Ленин ауданына қайта қосылды.

1967 жылдың қазанында Жаңаталап ауылында Жаңаталап ауылдық кеңесi ұйымдастырылды.

1968 жылы Түркiстан ауданынан Сыпатаев атындағы және «Октябрь» жемiс-жидек кеңшарлары қосылды.

1973 жылы Бөген құс фабрикасы, 1980 жылы «Мерей» құс фабрикасы құрылды.

1978 жылы Сыпатаев атындағы кеңшарынан «Көкарал» кеңшары еншi алып шықты.

1980 жылы «Ордабасы» мал бордақылау бiрлестiгi ұйымдастырылды, сөйтiп, аудан шаруашылығының саны ұлғайды. 1986 жылы «ХХI партсъезд» атындағы, «Шымкент» жемiс-жидек кеңшарлары мен «Шымкент» құс фабрикасы Сайрам ауданының құрамына берiлдi.

1988 жылғы 25 шiлдеде Бөген ауданы таратылып, Арыс ауданының қарамағына кiрдi.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң 1989 жылғы 13 қазандағы №4178-VI Жарлығымен Бөген ауданы қайта құрылды. Ал, бұрынғы «Задария» қаракөл қой зауыты, «Дермене» дәрi-дәрмектiк, «Ақдала» қаракөл қой кеңшарлары Арыс ауданының құрамында қалып қойды.

Аудан аумағынан Шымкент қаласы аумағына жалпы көлемі 7068 гектар жер телімі оның ішінде: Бадам ауыл округі аумағынан 6070 гектар, Бөржар ауыл округі аумағынан 125 гектар, Шұбар ауыл округі аумағынан 873 гектар жер телімдері аудан әкімінің 07.12.2012 жылғы №484 қаулысына және Оңтүстік Қазақстан облыстық мәслихатының 10.12.2013 жылғы №21/177-V шешіміне сәйкес Бадам ауыл округінен Алтынтөбе және Көкбұлақ елді мекендері Шымкент қаласына өтті.

Жер бедері, климаты

Ордабасы ауданың жер бедері жазық. Оңтүстік бөлігі солтүстігіне қарағанда біршама көтеріңкі және бұл бөлігі Арыс өзенінің салаларымен сай-жыраларға тілімденген. Ауданның ең биік жері Қайнар ауылының шығысында (383 метр). Ауданның климаты континенттік. Қысы қысқа, жұмсақ, жазы ұзақ, ыстық және аңызақты. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы -3-5°С, шілдеде 26-28°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200-380 милиметр. Желдің басым бөлігі шығыс, оңтүстік-шығыс бағыттан соғады. Орташа жылдамдығы 3-5 м/с. Желдің әсерінен жазда ауданның гидротермиялық көрсеткіші төмендеп (0,3-0,4), ылғалдылық мөлшері кемиді де аңызақ, құрғақ және ыстық кезең қалыптасады. Аудан арқылы Арыс және оның салалары - Боралдай (оң саласы), Бөржар, Бадам, Шұбарсу, тағы басқа өзендері ағып өтеді. Ауданның орталық бөлігінде Бөген бөгені салынған. Одан Арыс-Түркістан каналы тартылған. Бөгеннің оңтүстігін бойлай Арыс каналы жүргізілген.

Өсімдігі мен жануарлар дүниесі

Өсімдігі қияқ, қоңырбас, солтүстігінде бозжусан басым көкпек, сар-сазан, баялыш, күйреуік өскен. Ауданның солтүстігінде бозжусан, ши аралас эфемероидті өсімдіктер өседі. Дәрілік өсімдіктерден күріш қонағы, қара меңдуана, тұмаршөп (жұмыршақ), тағы басқа кездеседі. Аудан халқы көп ұлтты. Оның басым бөлігін қазақтар құрайды. Ірі елді мекендері: Темірлан, Төрткөл, Сыпатаев, Бадам, Бөген, Қайнар, Қарааспан, Шұбар, Қарақұм, тағы басқа. Ауыл шаруашылықтарына жарамды жердің аумағы 246,5 мың гектар. Егіс аумағының құрылымында дәнді дақылдар мен бұршақ (37,0%) басым. 24,8%-ы мақтаға тиесілі. Ауданда облыстағы барлық мүйізді ірі қараның 7,3%-ы, қой мен ешкінің 5,9%-ы, жылқының 6,6%-ы, құстың 9,1%-ы өсіріледі. Аудан орталығы - Темірлан ауылынан Шымкент қаласына дейінгі қашықтық 45 километр. Аудан аумағы арқылы Шымкент-Қызылорда темір жолы және Шымкент-Түркістан-Қызылорда автомагистралі өтеді.Қазіргі таңда Батыс Қытай - Батыс Еуропа жолы жүргізілуде, бұл жол бұрынғы Ұлы жібек жолы болған.

Әлеуметтік-экономикалық жағдайы

Бюджет

2007 жылдың алты айында жалпы салықтардың кіріс жоспары 297392 мың теңгені құрап, оның орындалуы 369445 мың теңге болды, немесе 72053 мың теңгеге артық түсіп 124 пайызға орындалды. Республикалық бюджеттің жоспары 30426 мың теңге, түскені 44691 мың теңге болды. Облыстық контингент бойынша жоспары 266966 мың теңге, орындалуы 324754 мың теңге, немесе 121,6 пайзға орындалды. Оның ішінде жергілікті бюджет бойынша жоспар 163466 мың теңгені құраса, оның нақты түсімі 193713 мың теңге болды, бұл жоспардан 30247 мың теңгеге артық, немесе 118,5 пайызға орындалды.

Ауыл шаруашылығы

Алты айда ауыл шаруашылық саласында өндірілген өнім көлемі 1878,2 млн. теңге болып, өткен жылмен салыстырғанда 113,5 пайызға артық болды. Ауыл шаруашылық жерлерінің жалпы көлемі 217299 гектар, оның ішінде егістік жер көлем 80277 гектар, мұның 48270 гектары тәлімі жерлер, 32007 гектары суармалы жерлер. Тыңайған жер 26920 гектар, жайылымдық жер 131616 гектар және көпжылдық қондырғы 514 гектарды құрайды. Барлық масақты дақылдар 20135 га, оның ішінде 19270 га жерге күздік бидай егілді. Жыртылуға тиісті 12 948 га пардың 10114 гектары немесе 78 пайызға орындалды. Мақта 12989, жаңа жоңыршқа 3465, көкөніс 1582, картоп 431, бақша 1658, мақсары 3828, жүгері 1873, күнбағыс 1803 гектар жерге егілді. Жаңадан алма 48,7 гектар, жүзім 15,2 гектар барлығы 63,9 гектар жерге 14 жеке қожалықтар бау, жүзімге құжаттарын өткізді. 2007 жылдың алты айында мал басы өткен жылдың тиісті мерзімімен салыстырғанда ірі қара мал 3343 басқа көбейіп, 67531 басты құрады.

Өнеркәсіп

Ауданның өнеркәсіп саласында (шағын, қосалқы, кәсіпорындарды, үй шаруашылығы секторларын қоса алғанда), қолданылып жүрген бағамен есептегенде 844,5 млн. теңгенің өнімдері өндіріліп, өткен жылдың тиісті мерзімімен салыстырғанда 120,3 пайызға артты. Ауданда өнөркәсіп өнімдерін өндіретін заңды тұлғалардың саны 19, оның адам саны 50-ден жоғары 3 кәсіпорын, 50-ден төмен адам санымен 10 кәсіпорын, 6 қосалқы шаруашылық жұмыс істейді. Қаржылық емес секторлық корпорация бойынша 389,4 млн. теңгенің өнімі өндірілді, бұл өткен жылдың тиісті мерзімімен салыстырғанда 133 пайызға артық орындалды.

Шағын және орта бизнесті дамыту

2007 жылдың алты айында шағын кәсіпкерлік саласында әр түрлі экономикалық қызмет түрлерін көрсететін 93 нүкте ашылып, 186 адам жұмыспен қамтылды. Барлық заңды тұлғалар саны 642, жеке тұлғалар саны 718, шаруашылық субъектілерінің саны 4841, барлық тіркелген 6201 заңды және жеке тұлғаларда жұмыспен қамтылған адам саны 16405. Бүгінгі таңға кәсіпкерлер банк және несие-қор ұйымдарынан 771,6 млн. теңге несие қаржы игерді. Бөлшек сауда тауар айналымының көлемі 217,6 млн. теңге болса, өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда (тұрақты бағалармен) 105,7 пайызға артты. Қоғамдық тамақтандыру қызметінің көлемі 6,9 млн. теңге болды. 2006 жылдың осы кезеңмен салыстырғанда (тұрақты бағалармен) 127,8 пайызға өсті.

Инвестиция

2007 жылдың алты айында 458,9 млн. теңге игерілді. Өткен жылдың тиісті мерзімімен салыстырғанда 42,2 пайызға кем. Оның 301,5 млн. теңгесі республикалық бюджеттен, 1,1 млн. теңгесі жергілікті бюджеттен, 156,3 млн. теңгесі жеке халық және кәсіпорындардың есебінен инвестицияға берілді. Елбасымыздың жыл сайынғы халқымыздың әлеуметтік жағдайын көтеруге арнап «Тұрғын үй», «Таза су», «Ауыз су» және «Ауыл» бағдарламаларының орындалуы барысында биылғы жылға су құбыры жүйесінің құрылысына 10,0 млн. теңге қаралып, қаржыландыру шілде айынан жүргізіледі Ауданда білім саласы бойынша 2007 жылға 2 мектептің құрылысына 126,3 млн. теңге қаралып (К.Омаров-72540, Жусансай 53772) 77,4 млн. теңгесі осы мерзімге қаралып игерілді. Электрондық үкімет шеңберінде адами капиталды дамытуға 4197 мың теңге қараған, шілде айынан бастап қаржыландырылады. Тұрғын үй бағдарламасы бойынша халықтың жеке қаржысы есебінен 2642 шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді, жұмсалған қаржы 131359 мың теңге. Ауданда 6 азық-түлік дүкені пайдалануға берілді.

Халықты әлеуметтік қорғау мен жұмыспен қамту

ҚР «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы» Заңына сәйкес, 163 отбасының 817 адамына 2729,8 мың теңге атаулы әлеуметтік көмек тағайындалып, төленді. ҚР «Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралы» Заңына сәйкес 2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап 919 отбасыға 3136 балаға 16423,7 мың теңге 18 жасқа дейінгі балаларға арналған жәрдемақы тағайындалып, төленді. Аудан бойынша демеушілердің есебінен 196 адамға 1590 мың теңгенің көлемінде көмек көрсетілді. Аудан бойынша Ұлы Отан соғысының ардагерлері мен мүгедектері, зейнеткер жасындағы Батыр аналар мен Алтын алқа иеғерлері, соғыс жылдары тылдағы еңбегі үшін марапатталған және кемінде 6 ай еңбек еткен тыл еңбеккерлері, жасына байланысты және зейнеткер жасындағы мүгедектер азаматтарға «Ардагерлер үйі», «Сарыағаш», «Манкент», «Спутник», «Денсаулық» шипажайлары мен оңалту орталықтарына 139 азаматтарға демалуға жолдамалар берілді.

2007 жылдың алты айының қорытындысы бойынша 452 адам ресми тіркелген жұмыссыздар болып есептеледі. Ресми тіркелген жұмыссыздар-дың 235-і әйел және 217-сі ер азаматтар.

348 адам тұрақты жұмыспен, ақылы қоғамдық жұмысқа 270 адам қамтылды, нысаналы топ бойынша жұмысқа орналасқаны 66.

Білім беру

Аудандық білім бөліміне қарасты 66 мектеп жұмыс істейді, оның 37 орта, 12 негізгі, 17 бастауыш мектептер. Оқушы саны 22212. Мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсіпорны - 14 болса, оның 11-і мектепке дейінгі, 2-і мектептен тыс мекеме, 1-уі балалардың жазғы сауықтыру демалыс орны. Аудан бойынша қашықтықтан оқытудың спутниктік каналы 14 білім мекемесінде орнатылған. Аудан бойынша 66 мектептің 62-не телефон желісі орнатылған, оның 60 интернет жүйесіне қосылған және 2 мектепке ДАМА қондырғылары (спутник) орнатылған. 2007 жылы мектеп кітапханаларын жаңарту мақсатында республикалық бюджеттен 6541 мың теңге, облыстық бюджеттен 14369 мың теңге, барлығы 20910 қарастырылды, алты айында 10731 мың теңгеге кітап қоры жаңартылды. Үстіміздегі жылы мектептерге бюджеттен күрделі жөндеу жұмыстарына 9000 мың теңге жоспарланып, шілде айынан бастап жүргізіледі, ағымдағы жөндеуге 1887 мың теңге қаралып оның 1287 мың теңгесі игерілді..

Спорт

Ауданда 21 спорт зал, Д.Қонаев атындағы демалыс лагеріндегі жүзу бассейні мен стандартқа сай 1500 орындықты орталық стадион бар. Аудандық дене шынықтыру және спорт бөліміне қарасты жасөспірімдер спорт мектебінде 41 жаттықтырушы жұмыс істейді, оның 28-і штаттық, 13-і қосалқы жұмыс атқарады. Оқушылардың саны 920, топтардың саны 72. Бүгінгі таңда аталмыш мекепте спорттың 11 түрінен оқу-жаттығу сабақтары жүргізіледі, атап айтқанда: футбол, баскетбол, қазақша күрес, бокс, жеңіл атлетика, каратэ-до шотакан, самбо, дзю-до және шахматттан. Оқу- жаттығу сабақтары Темірлан, Қараспан, Шұбар, Қызыл-жар ауылдарында және Б.Оңтаева, Ерназаров, Бектаев және Шұбар-су орта мектептерде және мәдениет үйінің спорт залы мен Қажымұқан атындағы стадионда өтеді. Жыл басынан 7 спорттық жарыстар өткізіліп, оған 773 спортшылар қатысты.

Денсаулық сақтау

Ауданда халыққа 1 аудандық орталық аурухана, 1 туберкулезге қарсы диспансер, 2 ауылдық аурухана, 1 БМСК Қараспан, 8 дәрігерлік емхана, 42 МБ қызмет көрсетеді. Аудан көлемінде 2007 жылдың 6 айында 1274 бала /2006 жылы 1251 бала туған/ дүниеге келіп, былтырғыдан 23 балаға артып отыр. Өлім көрсеткіші (туған 1000 балаға шаққанда) /2006 ж. 15-14/ 2007 ж. 24-20,6 аудан бойынша өлім 9 балаға артып отыр. Ауданымыздағы жалпы халықты флюорография-лық тексеруден өткізу жоспары 44810 болса оның 19892 адам тексеріліп 44,4 пайызға орындалды. 18 жасқа дейінгі балаларды профилактикалық тексеруден аудан бойынша 32746 бала өтуге тиісті болса, қазіргі таңда 18458 бала өтіп, 56,3 пайызды құрады.

Мәдениет

Ауданда 1 мәдениет үйі мен 1 орталықтандырылған кітапхана, балалар кітапханасы, 4 ауылдық мәдениет және 8 ауылдық клуб, 31 ауылдық кітапханалар халыққа қызмет етеді. Осы жылдың алты айында мәдени-ағарту мекемелерінде 152 мәдени іс-шара өтіп, оған 38250 адам қатысты. Аудандық орталықтандырылған кітапхана жүйесінде 339419 кітап қоры биылғы жылы 1941 дана кітаппен толықтырылды. Жарты жылдыққа арнайы есепке 27410 теңге түсті. Материалдық-техникалық базасы нығайтылды. Аудандық мәдениет үйін ағымдағы жөндеуден өткізілуде.

Байланыс

Аудан бойынша 14-АТС халық игілігіне қызмет етуде. Оның 9-ы санды, 5-і аналогты станциялар. Аудан бойынша 59 елді мекен толығымен телефондандырылған, 4033 телефон нүктесі бар, оның ішінде бес айда 274 нүктесі орнатылды. Қажымұқан, Темірлан, Аманкелді және Жеңіс ауылдарында кабелді желілерге ағымдағы жөндеу жұмыстары жүргізілді. Аудан орталығында күрделі жөндеу жұмыстары жүргізу арқылы 1000 м жаңа телефон канализациясы құрылды.

Халқы

1970	1979	1999	2009	2021
79195	▲97138	▼80799	▲100441	▲123257

Тұрғындар саны – 118 916 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар – 95,33%, күрдтер – 1,33%, орыстар – 1,20%, әзербайжандар – 1,03%, басқа ұлт өкілдері – 1,12%.

Әкімшілік бөлінісі

57 елді мекен 10 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)

Ауылдық округтері	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Бадам ауылдық округі	12747	▲14902	116,9	6443	▲7693	119,4	6304	▲7209	114,4
Бөген ауылдық округі	4315	▼3289	76,2	2201	▼1729	78,6	2114	▼1560	73,8
Бөріжар ауылдық округі	9033	▲9656	106,9	4574	▲4874	106,6	4459	▲4782	107,2
Жеңіс ауылдық округі	2387	▼2120	88,8	1212	▼1076	88,8	1175	▼1044	88,9
Қажымұқан ауылдық округі	19956	▲26066	130,6	9972	▲13464	135	9984	▲12602	126,2
Қарааспан ауылдық округі	12757	▼12091	94,8	6430	▼6272	97,5	6327	▼5819	92
Қарақұм ауылдық округі	3114	▼2782	89,3	1584	▼1402	88,5	1530	▼1380	90,2
Төрткөл ауылдық округі	12864	▼12684	98,6	6448	▲6555	101,7	6416	▼6129	95,5
Шұбар ауылдық округі	6918	▲7277	105,2	3441	▲3801	110,5	3477	▼3476	99,9
Шұбарсу ауылдық округі	16350	▲32390	198,1	8209	▲16384	199,6	8141	▲16006	196,6
ЖАЛПЫ САНЫ	100441	▲123257	122,7	50514	▲63250	125,2	49927	▲60007	120,2