Сываш
| Сываш қырымтат. Sıvaş, Сываш, укр. Сиваш | |
 | |
| __ — Қырым картасындағы Сываш аумағы | |
| Сипаттамасы | |
|---|---|
| Ауданы | 2560 км² |
| Тереңдігі | 3 м |
| Орташа тереңдігі | 1 м |
| Тұздылығы | 50 ‰ |
| Орналасуы | |
| 46°05′00″ с. е. 34°20′00″ ш. б. / 46.08333° с. е. 34.33333° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 46°05′00″ с. е. 34°20′00″ ш. б. / 46.08333° с. е. 34.33333° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Өзінен жоғары акваториялар | Азов теңізі, Атлант мұхиты |
| Елдер |  Украина Ресей |
| Аймақтар | Қырым, Херсон облысы |
 Сываш Ортаққорда | |
Сываш немесе Шірік теңіз (қырымтат. Sıvaş, Çürük Deñiz, Сываш, Чюрюк Денъиз, укр. Сиваш, Гниле Море) — Азов теңізінің батысындағы шығанақ. Сываш Қырым түбегін материктен бөледі. Қырым (Автономиялық) Республикасы мен Украинаның Херсон облысы арасындағы шекара осы жерде орналасқан. Сываш атауы Қырым татар тілінен аударғанда (қырымтат. sıvaş, сываш) «балшық» дегенді білдіреді.
Географиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сывашты Азов теңізінен Жіңішке бұғазы мен Арабат бұғазы арқылы теңізге жалғасатын ұзын Арабат белі шығанағымен бөледі. Қара теңізден енсіз Ор мойнағымен бөлінген. Тар Жоңғар бұғазы Сывашты шығыс және батыс бөліктерге бөледі.
Сываштың ауданы шамамен 2560 км². Суы таяз болғандықтан (оның ең үлкен тереңдігі 3 м-ден аспайды, тереңдігі 0,5-1,0 м), жазда ондағы су қатты жылынып, шірік иіс шығарады, сондықтан Сываш Шірік теңіз деп аталады. Дәл осы себепті теңіз суы қарқынды түрде буланады, сондықтан Сываш өте минералданған.
11 тұзды және ащы-тұзды шығанақтардан тұрады. Ұзындығы — шамамен 200 км. Ені – 2-35 км. Қатарлы ауданы — 2500 км², оның 100 км²-ге жуығы аралдар және 560 км² тек мезгіл-мезгіл су басқан жер телімдерге келеді.
Азов теңізінің суымен қоректенеді. Сываш жағалаулары негізінен аласа, жайпақ, батпақты, жазда тұз қабатымен жабылады. Сываш түбі қалыңдығы 5 м-ге дейін және одан да көп келетін лай қабатымен жабылған. Тұздылығы 22‰ бастап (солтүстікте) 87‰ (оңтүстікте) дейін болады. Сываш тұзды ерітіндісінде натрий, калий және магнийдің хлоридті қосылыстары, магний бромиді, магний сульфаты және басқа да тұздар бар.
XVIII ғасырдың соңындағы кейбір карталарда қазіргі Сываштың Ор мойнағы мен Жоңғар түбегінің арасында орналасқан батыс бөлігі ғана Сываш, шығыс бөлігі (Жоңғар түбегінен Арабат беліне дейін) «Геничи көлі» деп аталған[1][2].
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ресейдегі азамат соғысы кезінде Сываш Орқапы-Жоңғар операциясы кезінде Қызыл Әскердің кенеттен кесіп өтуімен танымал болды.
Ұлы Отан соғысы кезінде, 1941 жылы қыркүйекте Сывашты неміс әскерлері Ор мойнағын басып өткеннен кейін Қызыл Әскер тастап кетті.
1943 жылы Сываш плацдармынан кеңес қолбасшылығы Қырымды азат етуге бағытталған жауға негізгі соққы беруді жоспарлады. Сываштан өту операциясы 1943 жылы 1 қарашада басталды. 10-30 қараша аралығында ауыр артиллерия мен танктерді Сываш арқылы өткізу үшін көпір салынды[3]. Сываш плацдармын ұстау шайқастары Қырымға шабуыл басталғанға дейін 1944 жылдың сәуіріне дейін жалғасты.
Тұз өндіру[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сываштың жалпы тұз қоры — 200 млн т шамасында болады. Сываштың минералдық байлығының негізінде зауыттар салынды: Шикізат ретінде шығанақтың ащы суын пайдаланатын «Перекоп бром зауыты», «Қырым титаны» және Қырым сода зауыты. Ад және Литовский аралдарының арасында орналасқан және сыйымдылығы 50 миллион м³ болатын Батыс Сываш айдынының бір бөлігі Қырым Титанының қалдықтарын төгетін орын болып табылады. Қалған екі зауыт қалдықтарды Ас және Тұзды көлдеріне төгеді.
Суармалы суды шығанаққа жіберудің ұлғаюымен оның ресурстық әлеуеті тұщыландыру есебінен төмендеді (1955 ж. тұздылық 141 ‰, 1997 жылы 17 ‰ болды).
Галереясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
-
Шығанақтың солтүстік-батыс бөлігінің Ғарыштан көрінісі -
Орталық Сываш -
-
-
-
Сываш
.jpg)
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Қырым мен Қырым даласын бейнелейтін Шмитттің 1777 жылғы картасы..(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 26 желтоқсан 2019.
- ↑ 1790 жылы адъюнкт Федор Черныйдың соңғы бақылаулары бойынша жасалған Қырымның жалпы картасы (орыс.).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 26 желтоқсан 2019.
- ↑ Қырым коммунисті: Сываш шебі (сәрсенбі, 18 желтоқсан 2013 ж.).