Тәржіман Түркі

Тәржіман Түркі, “Китаб мажму таржуман туркий уа ажамий уа мағолий уа фарсий” – түркі, араб, моңғол және парсы тілдерінің түсіндірме сөздігі.

Екі бөлімнен құралған: 1-бөлім түрікше-арабша (1 – 62-бет), 2-бөлімі моңғолша-парсыша және арабша-моңғолша сөздік (63 – 76-бет). Сөздік Мысыр мен Шам елдерін билеген Мәмлүк мемлекеті қыпшақтарының сөйлеу тілін арабтарға үйрету мақсатында жазылған. Авторы, жазылған уақыты мен қай өлкеде жазылғандығы белгісіз, шамамен 1245 не 1343 жылы дүниеге келген еңбек. Алғаш қолжазбаны голланд ғалымы, шығыстанушы М.Т. Хаутсма бастырып, неміс тіліне аударған, тілдік талдаулар жасаған (Лейден, 1894). Түпнұсқада түркі тілдерінің бірнеше диалектілері ажыратылып көрсетілген, салыстырмалы материалдар мысалға келтірілген. Автор екі тілді айрықша атап көрсетеді: бірі – “таза түркі тілі” немесе “түркі-қыпшақ тілі”, екіншісі – “түрікмен тілі”. Мұны ол “қоспа тіл, араб-парсы сөздері көп араласқан тіл” деп арагідік мысалдар келтіріп отырады.

Бұл ескерткіш орыс тілінде де жарияланған. Жадыхаттың мазмұны 4 бөлімнен құралған: 1) 41 тарауға бөлінген, өзара семантик. тақырыптар бойынша топталған сөздердің тізімі (есім сөздер); 2) етістіктер; 3) етістіктердің жіктелуі; 4) қосымшалар. Соңғы үш бөлімнің материалдары аз, мардымсыз. Бірінші бөлімде адамдар туралы ер (ер адам), тіші (әйел), қырғыл (ересек адам), йійіт (жігіт), олан, оғлан (жас жігіт), қазақ (басы бос, өз еркімен жүрген адам), т.бет сөздер кездеседі. Зерттеушілер ескерткіштегі қазақ сөзінің қазіргі ұғыммен тарихи-семантик. тұрғыдан байланысы болуы мүмкін деген пікір айтады.