Абайдың ақындық сыны

Ақындық сыны

Абай қазақ халқының тұрмыс-хәліне жіті қарап, өз бағалауын хатқа түсіріп отырған, ақындық шығармаларының да дені елінің өмір қаракетін сипаттап, сын көзінен өткізгенін аңғартады. Ұлы ақынның сыншылдығын міншілдігі деп түсінбеуіміз керек. Абайдың сыны әр тарапты, әрі ауқымды: адамның мінез-құлқын ғана сынамайды, қоғамдық, әлеуметтік, әдеби де өнерлік, ғылыми, ұстаздық болып келеді. Алдымен ұлт мінезін қатал сынайды: «Біздің қазақтың достығы, дұшпандығы, мақтаны, мықтылығы, мал іздеуі, өнер іздеуі, жұрт тануы ешбір халыққа ұқсамайды. Бірімізді біріміз аңдып, жаулап, ұрлап, кірпік қақтырмай отырғанымыз...» - дейді жиырма төртінші сөзінде. Міне, ұлы ойшылдың арманы - осылай асқақ, көксеуі - күрделі, сыны - сындарлы. Ақынның сыншылдығын, негізінен, үш салаға даралаймыз. Бірінші - әлеумет өміріне, заманға көзқарасы. Екінші - өнер мен әдебиетке, ғылымға көзқарасы. Үшінші - жеке адамның мінез-құлқын адамшылық, имандылық, ұстаздық тұрғысынан бағалауы... Абай елдің тұрмыс-халін, өз тұсының халық ұғымы тұрғысынан талдап түсіндіреді. Қайғысы не десең, мақалдарынан танисың:

«Түстік өмірің болса, күндік мал жи»

«Өзіңде жоқ болса, әкең де жат»

«Мал - адамның бауыр еті»

«Малдының беті - жарық, малсыздың беті - шарық»

«Елдің малы - елде, еріккенде - қолда»

«Ер азығы мен бөрі азығы жолда»

«Байдан үмітсіз-құдайдан үмітсіз»

«Берген - перде бұзар»

«Алаған қолым - береген»

«Қайраңы жоқ көлден без, қайыры жоқ елден без...»

Мақал-мәтелдер ел тұрмысы, адам өмірінен туған қисынды даналық десек, Абай ұлттық, дәстүрлік ой-пікірдің қисынына сүйене отырып, қалыптасқан теріс өнегені сынға алады. Сол сияқты ақын Алтыншы сөзінде тағы бір мақалға мән беріп, мазмұнына талдау жасайды:

«Өнер алды - бірлік, ырыс алды - тірлік». Бірлік қандай елде болады, қайтсе тату болады - білмейді. Қазақ ойлайды: бірлігі ат ортақ, киім ортақ, дәулет ортақ болса екен дейді. Олай болғанда, байлықтан не пайда, кедейліктен не зиян? Ағайын құрмай мал іздеп не керек? Осы ма бірлік? Жоқ, бірлік - ақылға бірлік, малға бірлік емес, малыңды беріп отырсаң, атасы басқа, діні басқа, күні басқалар да жалданып бірлік қылады. Бірлік малға сатылса, антұрғандықтың басы - осы. Ағайын алмай бірлік қылса керек, сонда әркім несібесін құдайдан тілейді, әйтпесе, құдайдан тілемейді, шаруа іздейді».

Бұл арада ұлы ойшыл бірін-бірі алдаудан ешқандай бірлік шықпайтынына сендіреді. Бұл бірлікке, «өңкей келісім сылдырап тұрған» бірлікке жету үшін адам санасының өте жоғары болатынына мегзеп отыр. Абай өз ортасында ойшылдығы, сыншылдығымен соншалық жоғары: сол тұстың әкімшілік құрылысын әжуалап, мысқылдап, керек десеңіз, әшкерелеп те отырады. Өлеңінде «Болыс болдым мінеки, бар малымды шығындап» деп күлкіге айналдырса, ғақлиясынан да сол күлкінің зілін көреміз. «Болыс пен биді құрметтейін десең, құдай берген болыстық пен билік елде жоқ. Сатып алған, жалынып бас ұрып алған болыстық пенен биліктің ешбір қасиеті жоқ». Ел арасын бұзатын, пара алып байыған пысықтарды Абай басқа шығармаларында да әшкерелейді: «Сыртың - пысық, ішің - нас, Артын ойлап ұялмас» немесе «Бас басына би болған өңкей қиқым, Мінеки бұзған жоқ па елдің сиқын?» - деп келеді. «Партия құрып, пара алған, пейілі кедей байсыңдар!» Мінеки, ақын осылай ашық кінәлауға да барады. Өз тұсындағы әлеуметтік құрылысқа наразылығы Абай шығармаларында үнемі жүріп отырады. Бұдан біз ұлы ақынның демократиялық бағытын да көреміз. «Бұрынғы қазақ жайын жақсы білген адамдар айтыпты: «Би екеу болса, дау төртеу болады» - деп...
«Үш бидің біреуін таңдап алып, яки жеребемен сайлап алып, жүгінсе, сонда дау ұзамай бітім болар еді». Ақынның осы ойының өзінде талғау, таңдау, әділдікті таңдау бар. Бірақ сол таңдаулы жақсының жауы - зұлым сұрқиялар да бар екенін аңғартады: «Күшті жықпақ, бай жеңбек әуел бастан... Жаны аяулы жақсыға қосамын деп, әркім бір ит сақтап жүр ырылдатып». Адал адамның күншіл әрі сұм дұшпаны қасында жүргенін анық-айқын айтып беріп, ақын риясыз шыншылдығын танытады. Төңірегінде бай, кедей ғана емес «қу, білгіш» атанғысы кеп жүрген арамза әрі арсыз адамдар бар екенін ақын аяныш білдіре сипаттап, әрдайым әділдік пен шындық жағында екенін ел-жұртына жария қылады. Ұлы ақын әлеуметтік теңсіздікті сынаса, оның елін, халқын жиренішті етіп көрсеткені деп түсінбеуіміз керек.

«Ел қағынды,

Мал сабылды,
Ұрлық, өтірік гу де гу,
Байы - баспақ,
Биі саспақ,

Әулекі аспақ сыпыра қу»

дегенде елін бей-берекет душар қылып жүрген кімдер екенін дәл айқындап берген. «Мініңді ұрлап жасырып, майданға түспей бәйгі алма» дегенін де өсиетті өнеге деп білеміз. Ақынның көңіл күйінде үмітсіздік жиі кездескенімен, «Айтатуғын сөзім бар, өрбі сөзім, өрбі енді!» - деп бекер жазбаған, ұғымсыз тыңдаушысын қайтсе ұғымды қылу мақсатында, «тіл ұстарту» мақсатында: «Адам деген даңқым бар, Адам қылмас халқым бар»,- деуі де бекер емес. Ызалы көңілдің кекесінді түйреуі. Ақын «адам» дегеннің өзін жай ұғым емес, даңқ деп біледі. Бүл М. Горькийдің «Человек звучит гордо!» - деп мадақтауымен пара-пар, демек, Абай өзі де адам ретінде жоғары тұр. Ақынның күйініш-сүйінішін көңіл күйіне орай деп білсек, сыршылдығы мен сыншылдығын да сол тұрғыдан түсініп, солай бағалаған ләзім. «Қажымас дос халықта жоқ, Айнымас серт қайда бар? Алда көрген артта жоқ, мысқыл, өсек айла бар..?», «Кімге достық көп еттім, Түбі болды бір кейіс». Өлеңінің бүл жолдарындағы реніш адамдар арасындағы қарым-қатынастан, шынайы көріністерден туған.
Абай қазақ тұрмысы, қазақтың мінез-құлқы хақында көп өлең жазып, әр тұрғыдан сыр айтқан. Әсіресе, «Қартайдық, қайғы ойладық ұлғайды арманында» жалқылай да, жалпылай да сынап-мінеп бағады. «Терін сатпай, телміріп көзін сатып, теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман» - деп бір түйрейді. «Би мен болыс алады күшін сатып», «Мен қазақтан кегіңді әперем» деп, ел ішінде етек алған парақорлықты шенесе, «Атаны бала аңдиды, ағаны іні, ит қорлық немене екен сүйткен күні?» - деп те налиды. Осы бір ғана өлеңнің өзінде ел ішіндегі әлеум. теңсіздік, зорлық пен қорлық. «Қу тілмен қулық сауған заңы құрсын» деп, нәлет айта кіналайды. Тағы бір өлеңіндегі «Берекесі кеткен ел, суы ашыған батпақ көл» деген бейнелі жолдары да осы ойының түйінінен туса керек. Абай «қазақ» деген сөзді «ұлт» немесе ел мағынасында қолданады. Қазақ қоғамындағы келеңсіздіктерді, сорақы сипат, содыр қылық, оғаш мінездерді сынағанда «тез жанында қисық ағаш жатпас» деген тұрғыдан, қайтсем елімді жетілдірем, көркейтем деген ниетпен жанашырлық, ұлтжандылықпен сынаған. Абайдың көркемдік, әсемдік, сұлулық тұрғыдан сынауы - өз алдына бір жүйе, көркемдік талғамы қалыптасқан көзқарастан туған қисынды, тұжырымды ойдың жемісі. Абайдың көркемдік көзқарасы:

«Әсемпаз болма әрнеге,

Өнерпаз болсаң, арқалан,
Сен де бір кірпіш дүниеге,

Кетігін тап та бар, қалан!»

- деген өлең жолдарынан-ақ көрінеді. Өнерге деген өрелі талғамынан оның сыни талап-тілегі туындап отырады. Ұлы ақынның поэзияға талабы «Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы...» «Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы. Сонда да солардың бар таңдамасы». «Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын, Қазақтың келістірер қай баласы?». Абай осылай көркемдік шартын алға тартып қана қоймайды. Қолына домбыра алып, «топта сарнап мақтау өлең айтушыларды» көр-жерді құрастырушы, мақал-мәтелшіл ескі билерді де қатты шенейді. «Мал үшін біреуді алдап, біреуді арбаушы», сөз қадірін келтірушілердің қайыршылығын әшкерелеп берген. «Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел» дегенде, көркем сөз қадірін біліп, бағалаушыны талғау, таңдауын көтеруді көздеген. «Өткірдің жүзі, Кестенің бізі. Өрнегін сендей сала алмас» деп, сөз өнерінің құдіретін соншалық жоғары бағалайды. Ал осы бағалауда рухани жан күші жатқанын әбден жеткізе білген. Абайдың Шортанбай мен Дулатқа айтқан әйгілі сыны өлеңді өнер дәрежесіне жеткізіп мінсіз жазу тұрғысынан деп білеміз, бұл сын олардың ақындығын жоққа шығару емес, «сөздері бірі - жамау, бірі - құрау» дегенде сөз қолданыстарына көңілі толмай отыр. Абай өлеңді өз биігінен бағалаған. Абайдың өнерді бағалауы да жан дүниесіне әсері тұрғысынан нақты дәлелді келеді. «Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа, Адам ойы түрленіп ауған шақта, Салған ән - көлеңкесі сол көңілдің» дегенде сезімнің сыр-сипатын, құбылысын суреттейді де, «ұйықтап жатқан көңілді ән оятар» деп, айқындай түседі. «Кейі зауық, кейі мұң дертін қозғап, жас балаша көңілді жақсы уатар». Осы өлеңінде, ақын әнді өнер талғамы тұрғысынан бағалап берген:

«Әннің де естісі бар, есері бар.

Тыңдаушының құлағын кесері бар.
Ақылдының сөзіндей ойлы күйді,

Тыңдағанда көңілдің есері бар»

Байқасаңыз, әнге жан бітіріп, ой дүниесіне әкеледі. «Әннің жайын алты өлеңмен бітірдім» деуі барлық сын-сипатымен бірге, қасиетін, алапатты құдіретін айтып жеткізгені деп түсінеміз. «Көкірегінде оты бар ойлы адамға» сөзінің суретті сәулесі түсетініне ақынның көңілі әбден сенген. Жақсы әнді ой көзімен тыңдауды ұсынады. Өнерге, өлеңге, әрі әнге «өмір сәуле көрсететінін» және сол нұр сәуле жаныңды ерітіп, жабы қаған көңілді көтеретінін қисын жүзінде емес, ақындық жүректің ой-сезімімен анық жеткізген. Сонымен бірге, адамның рухани («Кірленген жүрек өзі үшін, Тура алмас әсте жуынбай»), тазалыққа талпынатынын, тіршілікте мұң мен зар қоса жүріп, зұлымдыққа кектенген ақынның шиыршық атып толғануының сырын да ашып береді.
Абай қолөнерді де сындарлы бағалаған:

«Мал жұтайды, өнер жұтамайды. Алдау қоспай адал еңбегін сатқан қолөнерлі-қазақтың әулиесі сол. Бірақ құдайтағала қолына аз-маз өнер берген «Қазақтардың кеселділері болады».

Абай соңғы ойын қазақтың «малға бөге қалған кісімсіп, жалқаусып, салғырттық, кербездікке салынатынын, мақтаншақтыққа берілетінімен дәлелдейді. Орынсыз мал шашып, дарқанситынын сөлекет мінезіне жатқызған. Бұл ойы - «Өнерпаз болсаң, арқалан» деген қағидасынан туған талғампаздығы... Ойшыл ақын Он сегізінші сөзінде: «Тегінде адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады,» - дейді. Абайдың мінез-құлық, тәлім-тәрбиелік - ұстаздық сыны осы тұрғыдан әр тарапты, сан сипатты болып келеді. Сөз құдіретімен көркемдік қалыпқа құйғанда, сол сыны - жүрекке жылдам жетерлік ыстық леп, қызу қуатты немесе жиреніш сезімін оятарлық улы, зәрлі, кейде күлкілі, аянышты, күйінішті. Ақынның жоғарыдағы сынын негізінен екі салаға бөліп зерттеуге болады. Біріншісі - надандық, еріншектік, жалқаулық, мақтаншақтық, қулық-сұмдық, залымдық, парақорлық, жарамсақтық, ұрлық-қарлыққа байланысты жеке адамды сынауы, шенеуі, мысқылдап күлкі қылуы. Екіншісі - ғылымға, тәлім-тәрбиеге байланысты, қазақтың ұлттық керенаулығын, бойкүйездігі мен күншілдігі сияқты сүйекке сіңген көпе-көрінеу мінез-құлқын сынауы, мысқылдап, ызалы әжуа қылуы. Абайдың бүл сындары әр тарапты. Солардың бірі - сәнқойлық немесе кербездік. «Кербездің екі түрлі қылығы болады: бірі - бет пішінін, сақал-мұртын, мүшесін, жүрісін, қас-қабағын қолдан түзетіп, шынтағын көтеріп, қолын тарақтап әуре болмақ. Біреуі - атын, киімін «айран ішерім» деп, солардың арқасында сыпайы, жұғымды жігіт атанбаққа, өзінен ілгерілерге елеулі болып, өзі қатардағының ішін күйдіріп, өзінен кейінгілерге «әттең дүние-ай, осылардың атындай ат мініп, киіміндей киім кигеннің не арманы бар екен?! дейтұғын болмаққа ойланбақ» - деп, мысқыл етеді ақын. Бұл мінезден күйреп жатқан адам да, қоғам да жоқ. Ең қатерлісі - құныққан тойымсыздық. «Араны барған сайын қатты ашылып, жердің жүзін алуға ой ойлады». Ұлы ақын өр мінезді таныта суреттеп, тап басып сынайды. «Өтірік пен өсекке бәйге атындай аңқылдаушылар» бір топ, «Бойы бұлғаң, сөзі жылмаңдар», «ата-анасын малға сатқандар» осы топқа жатады, «бірадар атын көтеріп, оразашыл, намазшыл болып жүргендері» бар, «қулық сауып, көз сүзіп, өнерсіз жерген иттер» мен «законшыл», «мал мен бақтың дұшпаны, кеселді пысықтар» өз жөнімен, «өзі көрген қоймасын ашып берер» сатқындар, «жау жағадан алған күн, өздері иттей тақымдар», «күн жауғанда қойныңда, күн ашықта мойыныңда жүретін» алаяқтар, «жалғыз атын терлетіп, ел қыдырып ыржаң қаққандар», «сабырсыз, арсыз еріншектер» қосылғанда, қаншама мінез, қаншама нұсқан - ұсқын көз алдыңыздан өтеді. Міне, ақынның ашына сынап, ызалы күлкіге айналдыратындары. Осылардың арасынан «Бет-аузын сөз сөйлерде жүз құбылтып, қас керіп, мойын бұрмақ, қоразданбақ» деп суреттелетін ұсқын - типтерді де көреміз.

«Балам орнымды бассын демек не сөз? Өзіңнен қалған дүние иесіз қалар дейсің бе? Қалған дүниенің қамын сен жемек пе едің? Өліп бара жатқанда өзгеден қызғанып айтқаның ба? Өзгеге қимайтұғын сенің не қылған артықша орның бар еді? Баланың жақсысы - қызық, жаманы - күйік, не түрлі боларын біліп сұрадың? Өзіңнің қылған иттігің аз болды ма? Енді бір бала туғызып, оны да ит қылуға, оған да қорлық көрсетуге мұнша неге құмар болдың?.. Егер жаманшылықты көп қылған болсаң, балаңның оқыған құраны сені неге жеткізеді?»

Абай бұл арада өнегесіз, өнерсізге кінә тағып отыр. Тірі жанға сендірмей, қу, сұм бол деп тәрбиелейсің, әуелі құдайдан тілемейсің, адал еңбекке баулымайсың. «Сенікі - біреуден қорқытып алсаң, біреуден жалынып алсаң, болғаны, іздегенің сол». Бұл жеке адамға айтылған сөз емес. Жалпы қазақтың теріс пиғылын әшкерелеуге арналған, сонымен бірге «Құдай саған еңбек қылып мал табарлық қуат берді. Ерінбей еңбек қылса... кім бай болмайды?» деп, байлықтың бар көзі еңбекте екенін, ғылым арқылы өркендеу қажеттігін қатты уағыздайды. Сонымен бірге «малды иттікпен тапса да, адамшылықпен жұмсаған» қазақ көрмегенін айтып та өз ренішін білдіреді. Демек, ақын мал тапқан қазақтың тұрмыс құру, рухани тірлігіне де разы емес. Жеке адам және оның келеңсіз жақтары хақында былай түйеді:

«Әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартады, әрбір қайратсыз қорқақ, мақтаншақ келеді; Әрбір мақтаншақ қорқақ, ақылсыз, надан келеді, әрбір ақылсыз надан, арсыз келеді; әрбір арсыз жалқаудан сұрамсақ, өзі тойымсыз, тыйымсыз, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ жандар шығады»

деп түйеді. Ұлы ойшылдың бұл қағидасы тек қазақ психологиясына ғана тән емес, адамзат дүниесіне, соның ішінде жағымсыз қылықты мінез-құлықты жандарға тән. Ал нағыз қазақтың өзіне тән керенаулық пен арамзалықты қалай әшкерелейтініне бір мысал келтірейік: «...мал көбейсе, малшыларға бақтырмақ, өздері етке, қымызға тойып, сұлуды жайлап, жүйрікті байлап отырмақ. Қыстауы тарлық қылса... біреудің қыстауын сатып алмақ, ептеп алмақ, тартып алмақ... әр қазақтың ойы осы».

Абай неге бұлай сынады? Ол басқа елдерде де қанау ниетіндегі байлар бар екенін біледі. Бірақ олардың шаруашылық жүргізіп, мал табуы, яғни байлық жасауы ғылымға, техника жетістіктеріне сүйенетінін білген, сондықтан да ақын өз шығармаларында ғылымды дәріптеп насихаттайды. Тіпті ғылымға жетілген ел қоғамдық құрылысын өздері өзгертеді, әділдік туады деген ойды ылғи сабақтап отырған. «Болмасаң да ұқсап бақ, бір ғалымды көрсеңіз» - деп басталады бүл уағыздауы.

«...Ғылым бағарға да, ғылым сөзін сөйлер де адам жоқ. Білгеніңді кімге үйретесің, білмегеніңді кімнен сұрайсың... Мұңдасып шер тарқатысар кісі болмаған соң, ғылым өзі - бір тез қартайтатұғын күйік»

Абай - көбінесе, адам арасындағы қайшылық, ұғыспаушылық, «сылдыраған келісімнің» аздығы неліктен болатынына зер салған ойшыл. Бәрі білімсіздіктен туады деп түсінетіні байқалады, сондықтан да ғылымға аса мән берген. Ұстаздық тәлімі де осы бағытта жүріп отырады. «Бір сөз үшін жау болып, Бір күн үшін дос болып, Жүз құбылған салт шықты» немесе «Сорлы қазақ сол үшін алты бақан ала ауыз», «Өзін-өзі күндейді, Жақынын жалған мінейді». Тағы бір дәлелді ойы: «Сыбырдан басқа сыры жоқ, Шаруаға қыры жоқ, Өтірік, өсек, мақтанға, Ағып тұрса, бейне су». Бәрі - адамның мінез-құлқын әбден білгендіктен туған сипаттау. Жай сипаттау емес, көркем сипат, шымбайына батыра сынағанын көреміз:

«Ит көрген ешкі көзденіп,

Елірме жынды сөзденіп,
Жасынан үлгісіз шіркін,

неғылсын өнер ізденіп!»

Абайдың сыны қазақ қауымының барлық қат-қабатын қамтиды, солардың ішінде билеуші топты шенеуі басымырақ: «Оқалы тон тола ма, Ар-ұятын сатқанға!» дегенде кімді айыптап отыр? Әрине, шен-шекпендерді мегзеген. «Елі жөнді болыстар мақтанып жүр тарқылдап, Күлкісі жақсы қарқылдап», «Өзі залым законшік, талап алды талайды», «Әркімге тілеу қостық қой, Бәрі алдамшы саудагер», «Бейілі шикі, ақылы күйкі осы жұрт па тапқаның?», «Іргелі бір жақсыға жарымадық»,- деп те назаланады. Осының бәрін көңіл күйі деп қарамасақ керек. Көңіл күйі өмір күйінен, тұрмыс, тіршіліктен, әлеум. әділетсіздіктен де туады.

«Нанымы жоқ, анты бар,

Ел нұсқыны кетті ғой,
Елмін деген салты бар,

әлі күнге уайым қылған жан жоқ, ұялмай»

- деп келеді тағы бір наразылығы. Абай неге осынша күйіне, қайғыра берген? Бүл сұраққа жауап - ол өз заманының ойшылдарынан, жалған қамқоршыларынан жоғары тур. «Жаны аяулы жақсыға қосамын деп, әркім бір ит сақтап жүр ырылдатып». Әрі-беріден соң, «Жаны аяулы жақсының» маңдай алды өзі ғой... «Жөн кісі сұмға әлі жетер заман жоқ» - деуінен-ақ қоғамының әділетсіздігін айқын көреміз. Шыншыл, сыршыл ақынның түпкі ойы, мақсатты сөзі, асыл арманын өлеңінің мына бір жолдарынан-ақ көруге болады: «Біріңді қазақ бірің дос көрмесең, істің бәрі бос». «Малыңды жауға, басыңды дауға қор қылма, қорға, татулас!» Ызалы күлкі, ащы сөз елін жақсы көріп жаны ашығандықтан шыққанына енді көзіміз әбден жетеді...