Арша

Арша
Өсімдіктің жалпы түрі
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Өсімдіктер] Тұқымдасы: Кипаристер (Cupressaceae) Тегі: Juniperus L., 1753

Арша (лат. Juníperus) - кипарис тұқымдасына жататын мәңгі жасыл қылқан жапырақты бұталардың немесе ағаштардың тұқымдас тармағы

Қызықты деректер

Арша ағашы Солтүстік жарты шардың тасты топырақтарында өседі, Испания мен Португалияда өсетін аршаның түрлері, сондай-ақ қызыл жемісті арша хош иістендіргіш ретінде қолданады.

Таралуы

Тұқымдас тармағының уәкілдері Солтүстік жарты шарда Арктикадан субтропиктік таулы аймақтарға дейін кең таралған. Тау беткейінде де құмды жерлерде де жақсы өседі.

Ұзындығы биік (10-15 м) аршалар Ортажер теңізі аймағында, Орта Азия да, Мексика мен Солтүстік Американың құрғақшыл аймақтарында арша талдары орман болып топтасып өседі.

Биіктігі кішірек бұталар таудың тасты жарларында, ормандардың үшінші ярусында өседі. Ал, республикамыздың солтүстік облыстарында өседі. Ол тау беткейлерінде, орман арасында, құмды жерлерде, далалы аймақтарда жиі кездеседі. Орал облысының далалы, құмдауыт жерлерінен де табылады. Дәрілік шикізат ретінде қара күзде өсімдіктің піскен жемісі (қаракөк түстілері ) жиналып алынып, ашық жерде ептеп кептіріледі. Ол үшін ағашты қолмен сілкіп, жерге түскен жемісін жинап алады да, тазалап, сорттап, кептіреді. Кептірілген жемісті кардон, фанерь жәшіктерге салып (бетін жауып), құрғақ бөлмелерде үш жылға дейін сақтауға болады.

Қазақстанда аршанын үш түрі кездеседі:

• зеравшан аршасы (қара арша),
• Түркістан аршасы
• жарты шар тәрізді арша - Juniperus semiglobosa Regel.

Оңтүстік оңірінде "Сайрам-Өгем" ұлттық паркінде осы аршанын үш түрі де кездеседі.

Биологиялық сипаттамасы

Өсу тұрғысына қарай арша

• жайыла өсетін және
• тік өсетін болып екіге бөлінеді.

Табиғаттағы тік өсетін түрлерінің биіктігі – 20-30 метрге жетеді.

Арша 300 жылға дейін өмір сүреді. Табиғатта Гиннестің рекордтар кітабына кірген 800 жыл жасаған кәрі аршалар да бар. Биіктігі 1-3,5 метр, қысы-жазы көгеріп тұратын, бұталы өсімдік. Қара күзде өсімдіктің піскен жемісі (қаракөк түстілері) жинап алынып, ашық жерде ептеп кептіреді.

Қазақстанда 10 жабайы түрі бар. Табиғи жағдайда көбірек кездесетін түрлеріне

• Түркістан аршасы (І. turkestanіca)
• Талас аршасы(І. talaіca) - кәдімгі арша, ем арша деп те айтады
• Сібір Аршасы (І. іbіrіca)
• Кәдімгі арша (І. communі)
• Зеравшан аршасы (І. eravchanіca) жатады.

Олардың биіктігі 1-2 м-ге жетеді.

Арша қылқаны

Бұтағы тік немесе жерге жайыла өседі. Қылқаны қабыршақты, тікенекті келеді, үш-үштен шоқтанып не екі-екіден қарама-қарсы орналасады. Жеміс бүрі жидек пішіндес не шар тәрізді, түсі көкшілдеу болады. Аналық стробилінің қабыршақтары (чешуйки) етженді, шырынды бүршік (шишкоягода) түзеді. Мұндай шырынды бүршіктер екі жылда пісіп жетіледі.

Арша жемісі

Тұқымынан және өсімді жолмен көбейтіледі. Сәуір — мамыр айларында гүлдейді, тұқымы жаздың аяғында, кейде күзде піседі. Тұқымынан шыққан жас өскіндер бір жылдан кейін тез өсіп, жақсы жетілген соң топырақты қатайтады. Арша 300 жылдай өседі. Сондықтан қазақ халқының ұғымында қасиетті, киелі ағаш саналады. Бұтақтарынан эфир майы, қант, шайыр, балауыз және органик. қышқылдар алынады. Аршаны орман шаруышылығында, таулы аймақтарда топырақтың опырылып кетуін болдырмау үшін отырғызады. Қазақстанда аршаны Алматы, Алтай, Қарағанды қ-ларының ботаника бақтарында қолдан да өсіреді.

Химиялық құрамы.

Арша жемісінің құрамында 35 – 40 пайыз шамасында қантты заттар, смолалар, балауыз, сірке, құмырсқа, алма аскорбин қышқылы және фитонцидтер бар.

Қолдануы

Халық емінде арша жемісі ежелден-ақ несеп айдайтын және қуықтың қабынуын басатын дәрі ретінде қолданылып келеді. Бойында зиянды бактериаларды жойғыш және емдік қасиеті бар. Өкпе, тері және астма ауруларын емдеген. Ежелгі Рим мен Грекияда жылан шаққан кезде пайдаланған. Аршаның тік өсетін түрлерінен қарындаш жасайды. Діңінің қабығын ыдыс жасауда, басқа да өндірісте шикізат есебінде және құрылыс материалы ретінде кеңінен қолданады. Музыкалық аспаптар жасауға пайдаланады.

Аршамен тіс тазалау пайдалы. Өркендерінде улы болып келетін эфир майы сабиноль жиналады. Ол медицинада қолданылады.

Көгалдандыруда аршаның тек шет елден әкелініп, жерсіндірілген түрлері ғана қолданылады. Қылқандарының түсі, түріне қарай: сары, ашық жасыл, қою жасыл, көк, көкшіл болып келеді. Сабақ бойына тығыз орналасқан қылқандары әдемі хош иіс шығарады.
Мал дәрігерлігі практикасында арша жемісі несеп айдайтын, асқазан – ішек жұмысын жақсартатын және өңеш бездерінің қызметін арттыратын дәрі ретінде қолданылады. Арша жемісі малдың асқазанына түскеннен кейін оның құрамындағы эфир майлары асқазан – ішектің кілегейлі қабығын тітіркендіріп, олардың жиырылып – созылуын үдетеді, ішектегі зиянды газдардың тез шығуына ықпал етеді. Организмнен эфир майлары бүйрек және өңеш бездері арқылы шығады. Осы эфирмайлары бүйрек пен өңеш бездерінен қатты әсер етіп, олардың жұмысын жақсартады. Халық емінде арша жемісі ежелден – ақ несеп айдайтын және қуықтың қабынуын басатын дәрі ретінде қолданылып келген. Мал дәрігерлігі практикасында аршаның жемісі ауру малға тұнба, ботқа және болюс түрінде беріледі. Ауру малға берілу мөлшері :

• жылқыға – 25 – 50 грамм
• ірі қараға – 50 – 100 грамм
• қойға – 5 – 10грамм
• тауыққа – 0,2 – 0,5 грамм

Күтімі

Аршаның барлық түрі ашық күнді қажет етеді. Кез келген топырақта өсе береді. Бұтағының ұшын қырқып-пішіндеп өсірген дұрыс. Қылқанының түсі қанық болуы үшін жылына бір рет көктемде толық минералды тыңайтқыштармен қоректендірген жөн.

Қалемшелеу және тұқымы арқылы көбейтіледі. Қалемшелеп көбейткен жөн. Тұқымы арқылы көбейту жұмыстары арнайы жылыжайларда жүргізіледі.

Арша тұқымдас тармағының уәкілдері

Тұқымдас тармағында жалпы 71 түрі бар.

• Juniperus angosturana R.P.Adams
• Juniperus ashei J.Buchholz
• Juniperus barbadensis L.
• Juniperus bermudiana L.
• Juniperus blancoi Martinez
• Juniperus brevifolia
• Juniperus californica Carriere
• Juniperus caucasica Fisch. ex Gordon
• Juniperus cedrus Webb & Berthel.
• Juniperus chinensis L.
• Juniperus coahuilensis (Martinez) Gaussen ex R.P.Adams
• Juniperus comitana Martinez
• Juniperus communis L.
• Juniperus conferta Parl.
• Juniperus convallium Rehder & E.H.Wilson
• Juniperus davurica Pall.
• Juniperus deppeana Steud.
• Juniperus drupacea Labill.
• Juniperus durangensis Martinez
• Juniperus excelsa M.Bieb.
• Juniperus flaccida Schltdl.
• Juniperus foetidissima Willd.
• Juniperus formosana Hayata
• Juniperus gambona Martinez
• Juniperus gracilior Pilg.
• Juniperus grandis R.P.Adams
• Juniperus horizontalis Moench
• Juniperus indica Bertol.
• Juniperus jaliscana Martinez
• Juniperus komarovii Florin
• Juniperus macrocarpa Sm.
• Juniperus maritima R.P.Adams
• Juniperus martinezii Perez de la Rosa
• Juniperus monosperma (Engelm.) Sarg.
• Juniperus monticola Martinez
• Juniperus morrisonicola Hayata
• Juniperus mucronata R.P.Adams
• Juniperus navicularis Gand.
• Juniperus occidentalis Hook.
• Juniperus osteosperma (Torr.) Little
• Juniperus oxycedrus L.
• Juniperus phoenicea L.
• Juniperus pinchotii Sudw.
• Juniperus pingii W.C.Cheng
• Juniperus poblana (Martinez) R.P.Adams
• Juniperus polycarpos K.Koch
• Juniperus procera Hochst. ex Endl.
• Juniperus procumbens
• Juniperus przewalskii Kom.
• Juniperus pseudosabina Fisch. & C.A.Mey.
• Juniperus recurva Buch.-Ham. ex D.Don
• Juniperus rigida Siebold & Zucc.
• Juniperus sabina L.
• Juniperus saltillensis M.T.Hall
• Juniperus saltuaria Rehder & E.H.Wilson
• Juniperus saxicola Britton & P.Wilson
• Juniperus scopulorum Sarg.
• Juniperus semiglobosa Regel
• Juniperus sheppardii (hort. Veitch) Melle
• Juniperus squamata Buch.-Ham. ex D.Don
• Juniperus standleyi Steyerm.
• Juniperus taxifolia Hook. & Arn.
• Juniperus thurifera L.
• Juniperus tibetica Kom.
• Juniperus virginiana L.
• Juniperus wallichiana Hook.f. & Thomson ex Brandis.

Галерея

• 
  Жарлы арша
• 
  Бермуд аршасы
• 
  Виржиния аршасы

Сілтемелер

• Гүлстан, өсімдіктер туралы сайт Мұрағатталған 20 ақпанның 2012 жылы.

Сыртқы сілтемелер

• Арча Мұрағатталған 18 қазанның 2011 жылы.
• Aрча самое приспособленное к жизни в засушливом климате растение Мұрағатталған 19 наурыздың 2013 жылы.

Дереккөздер

Шәріпбаев Н. Малдың бүйрек және зәрмшығару органдары ауруларын емдеу үшін қолданылатын дәрілік өсімдіктер // Арша — "Қайнар", 1988. — Б. 161-163. — (Пайдалы өсімдіктерді мал дәрігерлігінде қолдану). — 5700 таралым. — ISBN 5 - 629 -00074 - 5.