Асықпен бал ашу
 | Бұл мақала әлі тексерістен өтпеді. Тексерілмеген мақалалардағы мәліметтер сенімсіз болуы мүмкін.
|
Асықпен бал ашу
Асық – көшпелі елдерде, соның ішінде қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде атам заманнан бері келе жатқан әрі халық арасында кең тараған ұлттық ойындардың бірі. Түркілердің танымында асыққа ерекше мән беріліп, бұрынғы кезеңдерде оның қолданылу функциясы да ауқымды болған. Асықты балалар ойындарында ғана емес, сонымен қатар ол әртүрлі қарым-қатынас, келіссөздерде пікірді, тілекті жұмбақтап, астарлап жеткізудің символдық (рәміздік) белгісі ретінде де, сәуегей, көріпкелдердің бал ашып, болатын істің мән-жайын алдын-ала болжау үшін пайдаланылып келгені белгілі. Сондағы принцип – асықтың әр қырына тән қалыптасқан дәстүрлі мәніне байланысты.
Асық – малдың және басқа жан-жануарлардың сирағы мен сан жіліктерін жалғастыратын, бір жағы қуыс, бір жағы дөңес төрткүл топса сүйек. Заттың атауы атқаратын қызметінен туындайды. Ерте кездерде қазақтың сәуегей, көріпкелдер болатын жағдайды (істің, сонардың сәтті болуын т.б.) болжап білу үшін асықты кең қолданғаны. Мәселен, төрт асықты иіре шашқанда 4 алшы, 4 бүге, 4 тәйке қатарынан түссе, не бір-бірден түссе мұны «құмар» деп атап, оны «істің алға басқаны», «жақсылық» деп жорыған. Осы сияқты асықтың 4 қырына қарай бал ашушылардың өз құпиясы болған. Олардың мәні төмендегідей:
1) 4 алшы – «Асығың алшысынан түсті – айың оңыңнан туады»;
2) 4 тәйке – «Жолың ашық, маңдайың жарық»;
3) 4 бүге – «Ырыс пен бақ ұзағынан болады»;
4) 4 шіге – «Бөгде (дұшпан) жағы басымырақ болады»;
5) 3 алшы, 1 тәйке – «Тез арада сапарың оңғарылады, жолың болады»;
6) 3 алшы, 1 бүге – «Мерейі өсіп, қуанышқа қарқ болады»;
7) 3 алшы, 1 шіге – «Екі босағасы тең, жүрегі қуанышта»;
8) 2 алшы, 1 тәйке, 1 бүге – «Сүйіншіңді дайындай бер»;
9) 2 алшы, 1 бүге, 1 шіге – «Таяу болашақта ойлағаның жүзеге асады»;
10) 2 алшы, 1 тәйке, 1 шіге – «Тілегіңе жету жол алыс емес...»;
11) 2 алшы, 2 тәйке - «Ісің оңға айналып тұр»;
12) 2 алшы, 2 бүге – «Ісің қарқынды, оңға басатын сыңайлы»;
13) 2 алшы, 2 шіге – «Кешігіп, қырсығып тұр, ойлағаның болмайды»;
14) 1 алшы, 3 тәйке – «Құйысқаның берік, жақсылық өз жағыңда»;
15) 1 алшы, 3 бүге – «Көңілің тоқ, көкірегің байлаулы»;
16) 1 алшы, 3 шіге – «Тіл-сұқтан сақ бол, абайла!»;
17) 1 алшы, 2 тәйке, 1 бүге – «Бүгін қырсыққанмен жақын арада оңға басады»;
18) 1 алшы, 1 тәйке, 2 бүге – «Тіл (хабар) келеді, сәлемдемеге де қарық боласың»;
19) 1 алшы, 1 тәйке, 2 шіге – «Аптықпа, оңалады, өздігінен бітеді, тек тағат керек»;
20) 1 алшы, 2 бүге, 1 шіге – «Қуанышты хабар келеді»;
21) 1 алшы, 2 тәйке, 1 шіге – «Аз ғана тосқауыл бар, дегенмен ойлағаныңдай болады»;
22) 1 алшы, 1 тәйке, 1 бүге, 1 шіге – «Құмар түссе, тілегіңнің болғаны де»;
23) 2 тәйке, 1 бүге, 1 шіге – «Құлшыныс керек, шүбәлі, қолайсыз жағдай болуы мүмкін»;
24) 2 тәйке, 2 бүге – «Іс оңға басса да, жақын арада нәтиже жоқ»;
25) 2 тәйке, 2 шіге – «Іс сапарыңның жүзеге асуы екі талай, неғайбыл»;
26) 1 тәйке, 2 бүге, 1 шіге – «Ілгері ұмтылғаныңмен кері шегінесің, сәтсіздік»;
27) 1 тәйке, 1 бүге, 2 шіге – «Таразың баса алмайды, қиыншылық та жоқ емес»;
28) 1 тәйке, 3 бүге – «Алдың тұйық, жүрегің қобалжыңқы»;
29) 1 тәйке, 3 шіге – «Немқұрайлы қарап, нем кетеді деме»;
30) 3 бүге, 1 шіге – «Сенімен жұлдызы қарсылар жағы басым болады»;
31) 2 бүге, 2 шіге – «Алдың тұйық, қиыншылыққа тап боласың»;
32) 1 бүге, 3 шіге – «Қырсық шалған, бәрі кері баққан».
Жоғарыдағы мәліметтерден байқайтынымыз, қазақ халқында сәуегейлер асықпен бал ашу үшін көбінесе төрт асықты қолданған. Ал өзге түркі халықтарында бұл бойынша асықтың саны әртүрлі болып келеді. Мәселен, қырғыздың атақты Манас жырында да асықпен бал ашу үрдісі көрініс табады. Эпоста Манастың әкесі алпыс бес жастағы Жақып ұлына Бұхар ханының қызы Қаныкейді алып бермек болып құда түседі. Істің жөні қалай болар екен деп қырғыз бақсысы еліктің қырық бір асығымен бал ашқан. Ол жырда былай келеді:
«Төлгесін тартты төлегі
Басы түсті тоғыз деп,
Аяғы түсті сегіз деп».
Қорытындылай келе, асық халық танымында сакральді (киелі) зат ретінде, ерекше тылсым күшке ие қасиеті бар қорғаушы, қамқоршы деп қабылданған. Жорық алдында асықпен бал ашуға жүгінуі жорамал жасап, жақсылық нышанын аңғаруға, жасалынатын істің ретін анықтауға, дүние көркін болжауға тырысып бағуы осының айқын дәлелі.[1] [2] [3] Дереккөздер: