Ашина

Ашина

Ашина (көнетүркіше -{Ačïnu}-; басқа атаулары: ашина, асена, асен)  — түріктердің көне атауы.

Бірінші Түрік Қағандығын билеген текті ру. Аңыз бойынша Ашина деген көсемді қасқыр асырап өсірілген, содан кейін бүкіл түркі ұлттарын бағындырған.

Этимологиясы

Ежелгі моңғол тіліндегі “шоночино”, яғни қасқыр деген сөзге қытайша құрметтілік сипатын білдіретін “а” дыбысы қосылып жасалған термин делінеді. Демек, ашина сөзі "қасиетті бөрі" мәнін береді. Бұл олардың өз тектерін қасқыр қаншығы асыраған ханзада ұрпағына телитін аңызға байланыстыруға негіз болған.

Тарихы

Қытай деректері бойынша, “бес жүз үйлі Ашина” тайпасы Солтүстік Қытайдағы Шэньси аймағының батыс бөлігін мекендеген. Бұл жерді 4 ғасырда ғұндар мен сәнбилер жаулап алды. Ашиналар сол кезде ғұн әмірі Муганьнің қол астында болған.

439 жылы тобастар ғұндарды жеңіп, олардың иелігін Вэй патшалығына қосқаннан кейін бес жүз үйлі Ашиналар жужандарға қашып барып, Алтай тауларының Оңтүстік бетін қоныстанған, сөйтіп жужандарға темір өндіре бастайды. Осы темір өндірісінің арқасында олар жауынгер қауымға айналып, “найзаның ұшы, қылыштың жүзімен” 552 жылы алғашқы Түрік қағандығын құрды. Бұл қағандықты Ашиналар мұрагерлік жолымен аймақ-аймаққа бөліп басқарды.

Ашина қағандарын қытайлықтар “ту-кю” деп атады. Бұл “түркіт”, яғни “т” көптік жалғауы жалғанған “түрік” деген сөз екені дәлелденген. Жалпы бұл кезеңдегі түркі жұртын қытай деректері ғұндардың ұрпағы деп көрсетеді. Олар біртұтас әскери қауым сипатында болды. Ашиналар басқарған Түрік қағандығы (түркіттер) бірте-бірте ұлы патшалыққа айналып, 658 жылға дейін, яғни жүз жылдан астам уақыт өмір сүрді. Түрік қағандығы кезіндегі батыс және шығыс бөліктегі түрік қауымына билік жүргізушілердің аты-жөні түгелдей Ашина аталады. Олардың арасында қытайдың Суй, Таң патшалықтарына барып бағынғандары ғана өздерінің аттарын өзгертуге мәжбүр болған.

Батыс Түрік қағандығы ыдырағаннан кейін Солтүстік Кавказдың шығыс бөлігінде және Еділ бойында билік құрған хазарлардың билеуші тобы да Ашина атауын пайдаланды.

Байрағы

Түркілер байрағында бөрі бейнесі болды. “Бөрілі байрақ” түркі жұртында біздің уақытымызға дейін ата-баба рухы секілді желеп-жебеуші күш ретінде танылып, қасиеттеліп келді. Мұны Сүйінбайдың:

“Бөрілі байрақ астында,
Бөгеліп көрген жан емен.
Бөрідей жортып кеткенде,
Бөлініп қалған жан емен.
Бөрілі найза ұстаса,
Түйремей кеткен жан емен,
Бөрілі байрақ құласа,
Күйремей кеткен жан емен...
Бөрі басы — ұраным,
Бөрілі менің байрағым.
Бөрілі байрақ көтерсе,
Қозып кетер қайдағым” деген жыр жолдары анық дәлелдейді.

Көне түріктерді моңғол тектес этностар čïnuw-a > čïnu > čоn > чоно (бөрі, қасқыр) деп атаған. Ačï+de — оның көптік топтамалау мағынаны білдіретін тұлғасы (бөрілер, қасқырлар деген мәнде). Қытайлықтардың моңғол тектестерден үйреніп атағаны осы — Ačïnu, Ačïde болса керек. Бұл атаулар түрік бітіктастар мен ескерткіштерінде және де ешбір көне түрік мәтіндерінде кездеспейді.

Батыс Түрік қағанаты

Ал мұны Ю.А.Зуев, Қ.Сартқожа және т.б. ғалымдар хотан-сақ тілінде аssejna- «көк», ашидэ — орта парсы тілінде azdahak-"айдаһар" деген мағына білдіреді, сол сөздерден туындаған деп зороастризмге теліп қарастырады.

Н.Я. Бичурин шығармасында былай делінеді:

дом Тугю по монгольски называется как ниже увидим дулга …принял слово шлем — на монгольском …тукю

Бұл көне моңғол тіліндегі türüg/türük атауының қытайша дулга/дулуга күйінде оқылғаны болса керек.

Әдебиет

1. Ю.А.Зуев Ранние тюрки: очерки истории и идеологии, Алматы, 2002, 25, 86-87 бетте.;
2. С.Каржаубай Обьединенный каганат тюрков (по материалам рунических надписей) Астана, 2002, С.97-99, 178 . (ашина (дневное небо, кек тюрк) каганский, ашитак / кит. Ашидэ; др. тюрк. аждаха- дракон /катунский линии «iki jyltyz»).

Тағы қараңыз

• Асен әулеті