Батыр (піл)

Батыр (1970 жылы 24 мамыр, Алматы зообағы — 1993 жылы 26 тамыз, Қарағанды зообағы)^[1] — адам тілін имитациялау қабілетімен танымал болған Қарағанды хайуанаттар бағындағы үнді пілі. Батыр феноменін кеңестік ғалымдар белсенді зерттеп, халықаралық БАҚ-та кеңінен жарияланды.^[2]

Өмірбаяны

Батыр 1970 жылы 24 мамырда Алматы зообағында Пальма және Дубас есімді пілдердің отбасында дүниеге келді. Оның ата-анасын Қазақстанға Үндістан премьер-министрі Джавахарлал Неру сыйға тартқан болатын. Анасы Пальмадан бөлініп қалғандықтан, Батырды адамдар қолдан бағып-қақты. Бұл жайт оның туылғаннан бастап адаммен тығыз қарым-қатынаста болуына мүмкіндік беріп, оның ерекше қабілеттерінің дамуында маңызды рөл атқарды деп саналады. 1973 жылы Батыр Қарағанды зообағына ауыстырылып, өмірінің соңына дейін сонда тұрды.

«Сөйлейтін» піл феномені

Батырдың адам тілін имитациялау қабілеті 1977 жылы желтоқсанда зообақтың түнгі күзетшісімен алғаш рет байқалды. Бастапқыда бұл түсініксіз дыбыстар болды, бірақ Жаңа жылға қарай пілдің сөзі айқынырақ бола бастады.

Бұл феноменді алғашқы және ең дәйекті зерттеушілердің бірі зообақ қызметкері Алексей Николаевич Погребной-Александров (Aleksey Pogrebnoj-Alexandroff) болды (кейіннен — ғылыми-ағарту бөлімінің және герпетология бөлімінің меңгерушісі). Погребной-Александров өз бастамасымен бақылау жүргізе отырып, кейіннен ҚарМУ және ММУ биология факультеттерінің кафедраларынан қолдау мен ұсыныстар алды.^[3]

Алғашқы жарияланымдар мен қоғамдық резонанс: Батыр туралы алғашқы толық жарияланым «Индустриальная Караганда» облыстық газетінде 1979–1980 жылдардың қысында жарық көрді. Бастапқы қысқартулар мен қателіктерге (мысалы, Батырды африкалық піл ретінде қате көрсету) қарамастан, ақпарат тез тарады. «Пілдің сөздері» жергілікті радиодан, сондай-ақ облыстық, республикалық және бүкілодақтық телеарналарда, соның ішінде «Время» жаңалықтар бағдарламасының кешкі шығарылымында көрсетілді. Бұл оқиға үлкен қоғамдық қызығушылық тудырып, халықаралық деңгейде танылды, әртүрлі елдерден журналистерді (соның ішінде 1980 жылғы сәуірдегі британдық «Daily Telegraph») және КСРО мен шетелден ғалымдарды тартты.

Ғылыми зерттеулер мен дәлелдер: Феноменді талдауға КСРО-ның танымал ғалымдары, мысалы, Курт Эрнестович Фабри (психология ғылымдарының докторы, этолог, зоопсихолог), Михаил Ефимович Гольцман (биология ғылымдарының кандидаты, ММУ омыртқалы жануарлар мінез-құлқы зертханасы), Сергей Михайлович Кудрявцев, сондай-ақ Целиноград ауыл шаруашылығы институтының доценті Константин Георгиевич Вибе тартылды.

Негізгі дәлелдер мен зерттеу әдістері:

Аудиожазбалар: Батырдың айтқан сөздері мен сөз тіркестері жазылып, талдау үшін ММУ-ге жіберілді. Зерттеулер магниттік таспада екі түрлі дыбыстың бар екенін көрсетті: адамның сөздері (шамамен 20 кГц жиілікте) және пілдің дыбыстары (шамамен 180–190 Гц немесе децибел). Сонограммаларда пілдің дыбыстық толқындары адамның сөздерінен айтарлықтай үлкен (шамамен 10 есе) болды, дегенмен қабылданатын дыбыс қаттылығы айтарлықтай айырмашылыққа ие болмады. Батырдың дауысы жуан, «бос бөшкедегідей» немесе «түтіктегідей» сипатталды. Бұл жазбалар студенттерге пілдің айтқан сөздері мен сөз тіркестерін түсіндіру үшін қолданылды.
Сауалнама: Куәгерлерден пілдің айтқан сөздері мен оқиғаның мән-жайын тіркейтін 800-ге жуық сауалнама жиналды. Кездейсоқ өтіп бара жатқандардың бір рет естіген және үштен артық куәгері жоқ күмәнді сөздер қосымша растаулар болмағанша ескерілмеді.
Деректі фильмдер: Батырдың қабілеттері 1979 және 1980 жылдардың басында түсірілген Қарағанды зообағы туралы деректі фильмдерде тіркелді.

Дыбыс шығару механизмі мен сөздік қоры

Батыр адам сияқты дауыс желбезегін емес, тұмсықтың ішкі резонансын және тұмсығының ұшын тыныс тесіктерімен және саусақ тәрізді өскінімен жақ-тіл манипуляцияларын қолдану арқылы дыбыстарды шығарды. Ол тұмсығын аузына салып, оны резонатор ретінде пайдаланды.

Батырдың сөздік қоры, статистикалық деректер мен куәгерлердің айтуынша, шамамен 20 лингвистикалық бірлік пен имитациялық дыбыстарды, кейде әдеби емес лексиканы қамтыды:

Есімі: «Батыр», «Батыр», «Батыр, Батыр, Батыр…», «Батырушка».
Өтініштер: «Воды» (су ішкісі келгенде айтқан; тұрақты ағынды су құрылғаннан кейін су сұрауды және жалпы сөйлесуді сиреткен), «Да», «Дай», «Дай-дай-дай».
Бағалаулар: «Хороший», «Батыр хоро́ший», «Дурак», «Плохой», «Батыр плохой».
Басқа сөз тіркестері: «Ой-ё-ёй» (әйелдің истерикалық айғайына ұқсас өте қатты), «Иди», «Раз-два-три» (айналып билегенде санаған, мұны қызметкерлер ән айтып үйреткен).
Өзін-өзі тану: «Я», «Я-Батыр».
Әдеби емес лексика: «Иди (на) хуй», «Хуй» (сирек айтылған).
Дыбыстарды имитациялау: адамның ысқырығы, резеңке немесе көбік пластиктің шыныға үйкелуі, егеуқұйрықтардың немесе тышқандардың шықылауы, иттердің үруі, пілдердің табиғи түтік дыбыстары, сондай-ақ инфразвуктық және ультрадыбыстық жиіліктерде айтылатын адам сөздері.

Батыр дыбыстарды жай ғана имитациялап қоймай, оларды саналы түрде (мысалы, су сұрағанда немесе назар аудару үшін) қолданды. Пілдің ерте жасында үйренген «отыр» және «жат» командаларын түсініп, орындағаны тіркелген, бұл оның керемет жадын және адам тілін түсіну қабілетін көрсетті.

Феноменнің ғылыми маңызы

Батырдың оқиғасы зоология мен этология үшін үлкен маңызға ие болды:

Танымдық қабілеттерді растау: Феномен пілдердің күрделі танымдық қабілеттерін (жады, имитация, саналы түрлер аралық қарым-қатынас) көрсетті.
Сөйлеудің эволюциясы: Батырды зерттеу сөйлеудің пайда болуының ықтимал жолдары мен жануарлар мен адамның психологиялық дамуын тереңірек түсінуге ықпал етті. ММУ ғалымдары осы зерттеу бойынша ғылыми мақала жариялауды жоспарлаған.
Феноменнің қайталануы: Ғылыми қауымдастықтың Батырды «жеке феномен» немесе «аномалия» деп санаған бастапқы скептицизмі 1990 жылдардан кейін Оңтүстік Кореяда «сөйлейтін» піл Кошиктің пайда болуымен сейілді. Бұл пілдердің адам тілін имитациялау қабілетін ғана емес, сонымен қатар дыбыс шығарудың ұқсас әдістерін де растады.
Есту қабілетінің биологиялық ерекшеліктері: 1970 жылдардағы зерттеулер пілдердің есту қабылдау шегінің 17 Гц-тен 10,5 кГц-ке дейін артқанын көрсетті, бұл олардың инфразвукты қоса алғанда, кең ауқымды дыбыстарды қабылдау қабілетін көрсетеді.

Қарағанды зообағының тарихи контексті

А.Н. Погребной-Александровтың зерттеулері Қарағандының Сортировка кентіндегі зоологиялық көрменің 1938 жылдан емес (ресми түрде қабылданғандай), 1936 жылдан кешіктірмей жұмыс істегенін көрсетті. Бұл Боровск қорығынан және кеңестік «Госцирк» жұмыс істеген жануарлардан келген жылжымалы зоокешендер болды. 1936 жылы бүкіл әлемде көптеген зообақтар құрылды, бұл жылжымалы зоологиялық көрмелер мен зооцирктерді жою туралы халықаралық келісіммен байланысты болуы мүмкін.

Өлімі

Піл Батыр 1993 жылы 26 тамызда 23 жасында қайтыс болды, бұл үнді пілдерінің орташа өмір сүру ұзақтығынан (70 жасқа дейін) айтарлықтай аз. Өлімнің шөлдеуден немесе аштықтан болды деген ресми нұсқалары расталмаған. Өлімнің негізгі себебі қанағаттанғысыз ұстау жағдайлары болды:

Кішкентай вольер: Бастапқыда пілге арнап салынған вольер өсіп келе жатқан піл үшін тар болып қалды, ал уәде етілген қайта құру жұмыстары орындалмады.
Жылытудың жеткіліксіздігі: Қыста жануарлар тұратын жер суық болған, бұл жануардың денсаулығына кері әсер етті.
Сумен байланысты проблемалар: Қарағандыдағы тұзы көп қатты су Батырдың бүйрек ауруына шалдығуына әкелді, бұл оның өлімінің негізгі себебі болды.

Мұрасы

Сөйлейтін піл Батыр феномені жануарлардың оқу және бейімделу қабілеттерінің керемет мысалы болып табылады. Бастапқы танылуындағы қиындықтарға қарамастан, бұл оқиға этология мен зоопсихологияға айтарлықтай үлес қосты. Батыр мен оның ерекше қабілеті туралы естелік жануарлар әлемінің күрделілігі мен көпқырлылығын, сондай-ақ оның мекендеушілерін терең зерттеудің және оларға құрметпен қараудың маңыздылығын еске салады.

Тағы қараңыз

Қарағанды хайуанаттар бағы

[1] Batyr (photo).

[2] Видеомұрағат.

[3] The Evolution of Communication and Cognitive Abilities in Cross-Species Animals: The Phenomenon of Spontaneous Self-Learning of Communication in Batyr the Asian Elephant.

[1]

[2]

[3]