Білімдіден шыққан сөз

«Білімдіден шыққан сөз...» — Абайдың 1889 жылы жазған өлеңі. Әрқайсысы 4 тармақты 8 шумақтан тұрады. Тақырыбы мен идеясы жағынан бұл туынды ақынның «Көзінен басқа ойы жоқ...», «Өзгеге, көңілім, тоярсың...», «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін...», «Алыстан сермеп...», «Біреуден біреу артылса...», «Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы...», «Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол.]..» секілді өлеңдерімен үндес, сарындас. Шығармада айтушы мен тыңдаушы, ақыл мен ақылсыздық, жақсы мен жаман, білімді мен білімсіз арасындағы айырмашылық анық, айқын әрі көркем суреттеледі.

Өлең мағынасы

Білімдіден шыққан ақыл сөз көкірегі бітеу, кеңілі қараңғы тасыр адамға емес, көкірегінде көзі бар талапты адамға кез болғанда ғана одан пайда болатынын толғай отырып, ақын жақсы мен жаманның бойына, мінез-құлқына тән басты-басты бірнеше белгілерді көрсетеді. Ақын жаманға тән мынадай ерекшеліктерді атайды: түзу сөзге сенбеу, тыңдауға, ұғуға құлқы, ынтасы жоқ, бойкүйез, бірақ тыңдауға құмарсып, ұққыш жансып бекер шабыну, ақыл, ойында байлам жоқ, айтшыл да тойшыл, қызшыл да қызықшыл болып, біресе ыржаң, біресе қылжаң қағу. Мұндай жан үшін ақыл да бір, денедегі арам бөз де бір. Қулық, сұмдық не есек, иә болмаса сұлу қыз, батыр мен барымташы жайы айтылған қысыр, қыңыр сөз болмаса, жаманның жабық көкірегіне білімнің, ақылдың сөзі ене алмайтыны шыншылдықпен суретті де, бейнелі баяндалады. Мұндай ит мінезге ақын сөз парқын білетін талапты адамның қасиеттерін қарама-қарсы қояды. Жақсы деген жанның көкірегінде білімдіден шыққан сездің нұрын керіп, сырын тани алатын кез болатынын, жүрегі сезімді, көңілі сергек келетінін бірде бейнелеп, бірде пернелеп айту арқылы ұлы ақын өз шығармасының мазмұнын байытып, ажарын аша түседі. Абайдың ақындық-азаматтық талабы, эстетикалық нысанасы тұрғысынан келгенде, терең айтылған білім сөзін көңілінің көзі ашық, ойы сергек жақсының шын көңіл беріп, жаны еріп ұғуы ғибратты іс қана емес, үлкен ғанибет болып табылады. Өлеңнің 1-шумағы 7 буыңды қара өлең үлгісімен, қалған шумақтары ғаруз үлгісімен жазылған.

Жарық керген жылы

Алғаш 1909 ж. С.-Петербургте жарық керген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұлының өлеңі» атты жинақта жарияланған. Туындыда аздаған текстол. өзгеріс кездеседі. Басылымдарда өлеңнің 7-шумағының 3-жолы «Дертті ішіне ем көріп» деп берілсе, Мұрсейіт қолжазбаларында бұл жол «Жаралы ішке ем керіп» делінген. Өлең ағылшын, араб, азербайжан, қарақалпақ, қырғыз, орыс, өзбек, татар, тәжік, түрікмен, ұйғыр т. б. тілдерге аударылған. Ж. Дәдебаев.