Дыбыстың түзілуі

Дыбыстың түзілуі

Көмей -дыбысқалыптастыратын мүше. Ауа мұрын-жұтқыншақ саңылауы арқылы өтіп көмейге келеді. Көмей ортасында жіңішкеріп құмсағатқа ұқсаған өзек. Көмей шеміршектерден тұрады. Көмей алдыңғы және екі жанынан қалқан тәрізді шеміршекпен көмкерілген. Ер адамдарда ол біраз алдыға шығып тұрады. Көмей өзегінің жіңішкерген жерінде екі жұп дауыс сіңірлері орналасады. Осы сіңірлердің ұзындығы мен жуандығына қарай дауыс жіңішке немесе жуан бола алады. Дыбыс сіңірлері шығарған дыбыс, әлі сөз емес. Сөз қосымша мүшелердің: тіл, ерін, астыңғы, үстіңгі жақтың, бұлшық еттердің көмегімен қалыптасады. Дыбыс қалыптастырудағы осы мүшелердің үйлесімді жұмысын артикуляция деп атайды.

Дыбыс табиғаты

Дыбыс дегеніміз - механикалық толқын. Тербеліс жиілігі 16 Гц-тен 20 000 Гц-ке дейінгі механикалық толқындар адамда дыбыс әсерін тудырады. Сондықтан мұндай толқындарды дыбыс толқындары немесе акустикалық толқындар деп атайды. Жиілігі 20 000 Гц-тен жоғары толқындар - ультрадыбыстар, 16-Гц –тен төменгі инфрадыбыстар деп аталады. Вакумда дыбыстар алмайды, себебі дыбыс толқынын тасымалдайтын бөлшектер жоқ. Сондықтан Айда атмосфералық ауаның болмауынан толық тынышытық. ==Дыбыстың сипаттамалары==: Қаттылығы: Дыбыс қаттылығы дыбыс көзінің шығаратын тербеліс энергиясына байланысты болады. Дыбыс қаттылығының өлшемі? Дыбыс қаттылығының деңгейін өлшеу үшін Децибел (дБ) шкала бекітілген. 16 000-нан 20 000 Гц-ке дейінгі адамдар қабылдайтын дыбыстар диапазоны 0-ден 140 дБ-ге тең. Децибел 1847-1922 жылдары өмір сүрген, телефонды ойлап тапқан американдық өнертапқыш А.Бельдің құрметіне бел (Б) деп аталған дыбыстың қаттылық бірлігі. Әр түрлі объектілердің шығаратын дыбыстың қаттылығы (Дц) Дыбыстық қару - 190 Жоғарғы шегі - 180 Реактивті ұшақ - 150 Әуе дабылы - 130 Қатты әуен - 110 Мотоцикл - 100 Көше шуы - 70 Қалыпты дауыс - 60 Сыбыр - 20 Жапырақ сыбдыры - 10 Адам күнделікті өмірінде әртүрлі 35-60 Дц аралығындағы шуды естиді. Бұл шудың деңгейі адамның қай жерде жұмыс жасайтындығына байланысты өзгереді.

Кім қалай естиді?

Көптеген жәндіктерде жетілген есту мүшелері жоқ. Олар ауа, жер, су, қатты денелер арқылы берілетін вибрацияларды мұртшалары арқылы, кейбірі мысалы; түнгі көбелек, шегірке, цикадалар, тимпальды мүшелері арқылы қабылдайды. Ал кейбірі бүкіл денесінде шашырап жататын түк тәрізді сенсиллалары арқылы қабылдайды. Тимпальді мүше қарапайым құрылысты; типальды жарғақ пен жалғасқан қапшық және бірнеше сезім талталшықтардан тұрады. Бунақденелілердің мұртшаларының түбінде ұшу бағытын, желдің бағытын, жылдамдығын реттейтін арнайы джонстон сезім мүшесі орналасқан. Масаның, шыбынның, араның джонстон сезім мүшесі дыбысты қабылдайды, сонымен олар мұртшаларымен естиді екен.

Есту мшесінің пайда болуы

Есту мүшесі ішкі құлақ ретінде ең алғаш ордовик дәуірінде дөңгелек ауыздылар минога мен миксинде пайда болды. Ішкі құлақтары өзара бір-бірімен байланысқан жоғарғы және төменгі қалташалардан тұрды. Дөңгелек ауыздыларға есту мүшесі, олар еркін қозғалатын болғандықтан тепе-теңдік сақтау үшін де қажет. Дөңгелек ауыздылардан айырмашылығы балықтарда 3 жартылай иілмелі, сезімтал кірпікшелі жасушалары бар өзектер пайда болды, ішкі құлақ. Түкті жасушалар түрі өзгерген 50 шақты рецепторлары бар нейрондар.

Балықта құлақ жоқ, бірақ олар дыбысты өте жақсы қабылдайды. Балықтың ішкі құлағы бас бөлігінде орналасып жіңішке сүйекше арқылы жүзу торсылдағымен байланысқан. Дыбыс толқыны су арқылы өтіп дабыл жарғағы ретіндегі - торсылдағын тербелетеді, тербеліс ішкі құлаққа беріледі. Сөйтіп балықтың естуіне жүзу торсылдағы қатысады. Сулы орта ауадан қарағанда дыбысты ондаған есе жақсы өткізеді. Құлақтың ішіндегі сұйықтық түкті рецепторлар үшін қажет. Сондықтан ең алғаш қосмекенділерде үзеңгі сүйегімен байланысқан дабыл жарғағы, ортаңғы құлақ пайда болды.

Құстардың есту мүшесі

Құстардың құлағы ортаңғы, ішкі құлақ. Көзінің арт жағында орналасқан саңылаудан және ортаңғы құлаққа жалғасып жатқан дыбыс жолынан тұрады. Саңылау қауырсындармен жабылған. Бұл қауырсындары денесіндегі қауырсындардан өзгеше, қорғаныш қызметінен басқа дыбысты қабылдауға қатысады. Ортаңғы құлақ құрылысы сүтқоректілердің ортаңғы құлағына ұқсас. Ортаңғы құлақ бөлімдері: дабыл жарғағы, дабыл қуысы, жалғыз сүйек – үзеңгі, евстахиев түтігі. Бауырымен жорғалаушыларға қарағанда ортаңғы құлақ мөлшері, үзеңгі сүйегі үлкейген. Құстардың ішкі құлағы бауырымен жорғалаушылардың ішкі құлағынан айырмашылығы жақсы жетілген ұлудың болуы, сезімтал жасушалардың көптігі..

Эволюцияның шыңы - сүтқоректілер

Анатомиялық құрылымына қарай сүтқоректі жануарлар мен адамның құлағының құрылысы ұқсас болып келеді. Құлақ құрылысы: сыртқы, ортаңғы және ішкі бөлімдерден тұрады. Ортаңғы құлақта екі сүйек балға мен төс пайда болды..

Сырқы құлақ

Сыртқы құлаққа құлақ қалқаны мен сыртқы есту жолы жатады. Сыртқы есту жолы иірім жасай орналасқан шеміршекті және сүйекті бөліктерге бөлінеді. Оның шеміршекті бөлігінде май бездері мен сарғыш түсті секрет – құлық көп бөлінеді. Ал сыртқы есту жолындағы түктер қорғаныш қызметін атқарады: шаң, тозаңды, ұсақ жәндіктерді, микробтарды тұтып қалады. Құлақ қалқаны дыбыс тербелістерін қабылдайды да оны дабыл жарғағына жібереді.

Ортаңғы құлақ

Ортаңғы құлақ бір-бірімен жалғасып жатқан дабыл қуысы, есту түтікшесі мен емізік тәрізді өсіндіден тұрады. Есту түтікшесі тамақтың, мұрын-жұтқыншақ бөлігін дабыл қуысымен байланыстырып тұрады, Дабыл қуысында дыбыс тербелістерін дабыл жарғағынан лабиринтке жеткізетін балғашық, төсше және үзеңгі деп аталатын үш кішкене сүйекше бар. Сүйекшелер тізбегі дыбысты лабиринттің сопақша терезесіне жібереді. Ортаңғы құлақтың бұлшық еттері дабыл жарғағы мен дыбыс сүйекшелері тізбегінің қалыпты тонусын сақтау, ішкі құлақты тыс дыбыстық шамадан тітіркендірулерден қорғау; дыбыс өткізгіш аппараты толқынындағы дыбыстарға бейімдеу қызметтерін атқарады

Ішкі құлақ

Ішкі құлақ ортаңғы құлақпен сопақша терезе арқылы байланысқан, сопақша терезеге үзеңгі сүйегі бекиді. Ішкі құлақта тепе-теңдік және есту аппараты бар. Есту аппараты- ұлу. Үлу ұзындығы 35 мм. Ол 2,5 иірімді құрайды. Ұлуда екі түрлі мембрана бар екі шеткі-іші перилимфаға толы, ортаңғы мембрана-эндолимфаға толы. Осы ортаңғы негізгі мембранада дыбыс қабылдайтын рецепторлар –кірпікшелі жасушалар бір қатарға тізілген (адамда 3500) кортиев мүшесі орналасқан. Дыбыс дірілі перилимфадан эндолимфаға, ал ол арқылы ұлуға беріледі. Есту жүйкесінің шеті орналасқан ұлудан дыбысты қабылдайтын жүйке клеткалары бар есту жүйкесі шығады. Дыбыс өткізгіш аппаратына құлақтың сыртқы, ортаңғы, ішкі бөліктері мен перилимфа, эндолимфа, геликотрема жатса, дыбыс қабылдағыш аппаратына кортий мүшесінің сезімтал клеткалары, ұлудың сүйекті бөлігіндегі спиральді түйін, есту жүйкесінің өткізгіш жолдары мен ядролары, ми қыртысының самай бөлігіндегі оң және сол жақтағы (ми орталығы) орталықтары жатады. Тепе теңдік сақтау мүшесі лабиринт. Ішкі құлақ – лабиринт деп аталады. Ол шеміршекті және сүйекті бөліктерге бөлінеді. Сүйекті лабиринт: кіре беріс, жартылай үш иірім өзектерден тұрады. Шеміршекті бөлігі сүйекті лабиринттің ішінде орналасқан. Оның іші мөлдір сұйық эндолимфамен, ал осы екі лабиринттің арасы перилимфамен толған.

Вестибулярлық аппараттың қызметі

Ішкі құлақ – лабиринт” деп аталады. Ол шеміршекті және сүйекті бөліктерге бөлінеді. Сүйекті лабиринт: кіре беріс, жартылай үш иірім өзектерден тұрады. Шеміршекті бөлігі сүйекті лабиринттің ішінде орналасқан. Оның іші мөлдір сұйық эндолимфамен, ал осы екі лабиринттің арасы перилимфамен толған ===Әртүрлі деңгейдегі шудың жануарларға әсері===: Мысалы ұшып өткен реактивті ұшақтың дыбысынан ара кеңістікте бағытталуынан айырылса, дернәсілі өлімге душар болады. Ал құстың ұясында ашық жатқан жұмыртқа жарылып кететінін ғылыми дәлелденген. Күнделікті көшедегі көліктер мен өнірістік шу адам жүйке жүйесіне қажыту әсерін тигізеді. Шу деңгейі 20-30 децибел (дБ) адам үшін қауіпті. «Қатты дыбыстардың» адам үшін қауіпті деңгей шегі шамамен 80 децибел, ал 130 децибел адам құлағында ауырсыну сезімдерін тудырып, ұзақ уақыт сақталса кереңдікке әкеліп соғады.

Кохлеарлы имплантат — туа немесе әр түрлі құлақтың дертінен жартылай және мүлдем керең болып қалған адамдарға, есту қабілетін қалыптастыратын медициналық құрал. Кохлеарлы имплантат құлақ құрылысына сай екі сыртқы және ішкі бөліктерден тұрады. Сыртқы бөлігіне дыбысты қабылдайтын микрофон, ішкі бөлігіне дыбыс толқынын электрлік импульстерге айналдыратын микропроцессор жатады. Құлақта ағзаның ішкі мүшелерінің жұмысын бақылайтын орталықтар орналасқан. Кейінгі кезде қалыптасқан құлақты бейберекет тестіру ішкі ағза жұмысын да зақымдайды.