Жанторсық

Жанторсық.

Жанторсық – иленбеген теріден жасалатын, жолаушылағанда қанжығаға байлайтын, сусын құюға арналған ыдыс. Жанторсыққа қымыз, шұбат, айран, шалап және т.б. сүттен әзірленетін сусындарды құйып сақтаған және тасымалдаған. Торсықтың жанторсық аталуы сапарда, өрісте адамның жанына ұдайы алып жүретіндігімен және иір мүйіз тәрізді иықшасында қалып қоятын бір ұрттам сусыны қысылтаяңда адам жанына араша болатындығымен байланысты делінеді.

Дайындау барысы

Жанторсықты түйе, сиыр, жылқының жон, сауыр терісінен тігеді. Ол үшін терінің түгін жидітіп, шелін тазалап, көлеңкеге керіп кептіреді. Сәл тобарсыған кезде арнаулы үлгімен пішіп, екі жағын беттестіріп, тарамыспен итіс-тартыс әдісімен қабаттап айқыштап тігеді. Содан соң торсықтың ішін жуып, кебу, таза қиыршық құмды кептеп, аузына ағаш тығын тығып, көлеңкеге бір-екі тәулік қойып кептіреді. Әбден кепкеннен кейін батырғының ұшымен сызып, торсық бетіне өрнек салады. Тері дымқыл болса немесе қаудырлап қатты кеуіп кетсе, өрнек түспейді. Сондықтан теріні бабына келтіріп, "кебеқұрғақ" кезінде өрнек салса, өрнектің бедері айқын, әрі терең түседі. Өрнек терең, әрі бедерлі болу үшін оның өн бойын қуалай батырғышты бірте-бірте тереңірек батырып, бірнеше мәрте қайталау керек. Батырғының ұшы тері бетінде жеңіл сырғу үшін әлсін-әлсін майға батырып отырады. Тері ыдысқа өрнек салғанда ыдыстың қарсы қапталындағы бедерлі өрнекке нұқсан келтірмей, астына жұмсақ көпшік қояды. Өрнек бедерлеп болған соң тағы да 2-3 тәулік көлеңкеде кептірсе, ыдыс қатайып, көнге айналады. Содан соң ішіндегі құмын төгіп, ыстап, жуып, майлап пайдалануға болады. Қазақта мұндай тері бұйым жасаумен иші, ысшылар айналысқан. Торсықтар мүйізді торсық және жанторсық деп негізгі екі түрге бөлінеді.

Пайдалану

Әдемі әшекейленген мүйізді торсықтар, әдетте, үйде керегенің басында ілулі тұрады. Мұндай мүйіздеп жасалатын торсыққа құйылған қымызды сарқып құйғанның өзінде торсықтың қос мүйізінің қуысында бір-екі қасықтай қымыз қалып қояды. Қымызы таусылған жанторсыққа жаңартып саумал қымыз құйылады. Ал қымыз қалдығы келесі құйылған саумалға ашытқы болады. Егер торсыққа құрт салып, үстіне су құйып қоятын болса, қанжығада әбден шайқалған торсықтың ішіндегі құрт езіліп, шалап сияқты сусынға айналады. Оны қазақ "томыртқа" деп атайды. Ұзақ сапарда жүрген жолаушы торсықтағы томыртқаны сусын ретінде ішсе, езіліп-езіліп малта болған құртты ұртына салып сорып, азық еткен. Жанторсықты малшылар мал баққанда, жауынгерлер жорыққа шыққанда қанжығасына байлап жүрген.

Әдебиеттер

• Мұқанов С. Халық мұрасы (тарихи-этнографиялық шолу). Таңдамалы шығармалар. ХV том. Алматы: Жазушы, 1979;
• Шоқпарұлы Д. Теріден жасалатын бұйымдарды құрастыру технологиясы. Алматы: Кітап, 2005.