Жарқанаттар

Жарқанаттар
Corynorhinus townsendii
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Жануарлар Жамағаты: Хордалылар Табы: Сүтқоректілер Сабы: Қолқанаттылар Кіші сабы: Microchiroptera Dobson, 1875
Ұлы тұқымдастары
Emballonuroidea Rhinopomatoidea Rhinolophoidea Vespertilionoidea Molossoidea Nataloidea Noctilionoidea

Жарқанат (лат. Microchiroptera) — қолқанаттылар отрядының бір тармағы. Олигоцен дәуірінен белгілі. Арктика, Антарктида және Мұхит аралдарынан басқа құрлықтарда кең тараған. Дүние жүзінде 20 тұқымдасқа бірігетін 700-дей түрі, ал Қазақстанда 3 тұқымдасы: тағатұмсықтылар (Rhіnolophіdae), оның 1 туысы, 3 түрі (кіші тағатұмсықты жарқанат, үлкен тағатұмсықты жарқанат, бұхар тағатұмсықты жарқанаты); жалтыртұмсықтылар (Vespertіlіonіdae), оның 8 туысы 23 түрі (Азия жалпаққұлақты жарқанаты, ақбауыр жарқанат, Бобринский жарқанаты, Иконников жарқанаты — Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген); иттұмсықтылар (Molossіdae), оның 1 туысы 1 түрі (кеңқұлақты жарқанат — Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген) бар. Бұлардың дене тұрқы 3 см-ден (кіші тағатұмсықты жарқанат) 9,2 см-дей (кеңқұлақты жарқанат). Салмағы 3,5 г-нан (ергежейлі жарқанат) 47 г-ға (қызғылт жарқанат) жетеді. Тері жамылғысында қоңыр және сұр түстері басым. Құлақ қалқанының жиегі дөңгелек емес. Көздері нашар көреді. Тырнақтары болмайды. 18 — 20 тісі бар, азу тістері бұдырлы. Туысын, түрін анықтауда тіс құрылысының, олардың орналасуының үлкен маңызы бар. Жарқанаттардың есту мүшесі жақсы жетілген. Кеңістікте өзі шығаратын жоғарғы жиіліктегі ультрадыбыстарды (40 — 80 кГц), сондай-ақ, адам естімейтін, төменгі жиіліктегі инфрадыбыстарды (12 кГц) қайта қабылдау арқылы бағдарланады. Жарқанат ұя салмайды, үңгірлерді, ағаш қуыстарын, үй, құрылыс шатырларын, жарқабақтардағы құс індерін мекендейді. Күндіз жеке не топтанып, бастарын төмен салбыратып, аяқтарымен тасқа, ағашқа, жарға жабысып демалады. Кешкі ымыртта және түнде жемтігін қалықтап ұшып жүріп, тасадан тосын шабуыл жасап, шап беріп аулайды. Әр түрлі омыртқасыздар, әсіресе, түн жәндіктерімен қоректенеді. Қазан — қараша айларында қысқы ұйқыға кетеді. Бұл кезде Жарқанаттардың дене температурасы қоршаған орта температурасынан 1 — 2°С-қа ғана жоғары болады. Наурыз — сәуір айларында оянады. Ал қыс жылы болған жылдары қысқы ұйқыға кетпейді. Жарқанат табиғи жағдайда 20 — 25 жылдай тіршілік етеді. Жылына бір рет көбейіп, жалқы кейде егіз табады. Балалары анасына жабысып өмір сүріп, бір айдан соң өз бетінше ұша бастайды. Жарқанаттар әр түрлі зиянды жәндіктермен қоректеніп, ауыл шаруашылығы және орман шаруашылықтарына пайда да келтіреді. Сондай-ақ, түрлі аурулар (әсіресе, құтыру) таратып, адамға, жануарларға зиянын да тигізеді;

Жарқанаттардың көшуі

Еуропа мен Азияны мекендейтін кейбір жарқанаттар орын ауыстырып, көшеді. Олар өздерінің өмір сүру орталарын қыс кезінде тастап, жылы жаққа қарай ұшады. Америка Құрама Штаттарын мекендейтін қызыл жарқанат пен үлкен ақ басты жарқанаттар қыс кезінде Құрама Штаттарының солтүстігі мен Канададан Джорджия, Оңтүстік Каролина және Флорида секілді жылы аймақтарға қарай көшеді. Әрдайым көшіп-қонып жүретін жарқанаттарға жеміс жарқанаты мен ұшатын түлкі жатады.

Эхолокация

Эхолокация – жарқанаттар қолданатын навигация жүйесі. Олар эхолокация көмегімен қоректерін тауып, кедергілерді анықтап, бір-бірімен байланысады. Олар ауаға жоғары жиілікті дыбыстар шығарады. Дыбыс кедергіге барып тигенде ол артқа қайта жаңғырығып, жарқанаттар сол арқылы жолдарын табады. Сонымен қатар жарқанаттар эхолокация көмегімен заттың пішіні мен өлшемін де анықтай алады.

Жіктелуі

Жарқанаттар – қолқанаттылар отрядының бір тармағы. «Қолқанат» сөзі гректің «chiro» – «қол» және «ptera» – «қанат» сөздерінен алынған. Қолқанаттылар өз ішінде екі топқа бөлінеді: үлкен қолқанаттылар (үлкен жарқанаттар) және кіші қолқанаттылар (кіші жарқанаттар).

Жарғанаттар және тозаңдану

Көп елдерде адамдар жарқанаттарды еттері үшін немесе жай қызық үшін аулайды. Алайда көбіміз жарқанаттардың өсімдіктерді тозаңдандыруда атқаратын қызметі туралы ұмытып кетеміз. Жарқанаттар көптеген тропикалық өсімдіктер мен ағаштарды тозаңдандырады. Әдетте, олар түнде гүлдейтін, шырышты гүлдерді тозаңдандырады.

Қорегі

Жарқанаттардың көбі жәндіктермен қоректенеді. Олар түнде ұшатын жәндіктерге шабуыл жасайды. Кейбір жарқанаттар жемістерді, тозаңдар мен гүл шырындарын да пайдаланады. Кей үлкен жарқанаттар балықтарды, кеміргіштерді, құстарды, тіпті жарқанаттарды да жеуі мүмкін.