Жаңа Испания

1763–1801 жылдардағы Жаңа Испания территориясы

Жаңа Испания (ис. Virreinato de Nueva España, [birejˈnato ðe ˈnweβa esˈpaɲa]; науатль Yankwik Kaxtillan Birreiyotl), Испан империясының Америка құрлығын басып алу кезіндегі аумақтарды біріктірген саяси құрылым болған.

Аумағы

Астанасы Мехико қаласы болды. Жаңа Испания юрисдикциясына Солтүстік Американың көп бөлігі, кейін Мексика мен АҚШ-тың оңтүстік-батысы болған аумақ, Калифорния, Флорида, Луизиана жерлері, сонымен қатар, Орталық Америка, Кариб аралдары мен Оңтүстік Американың солтүстігіндегі кейбір аумақтар, Тынық мұхитындағы архипелагтар, Филипиндер пен Гуам аумақтары жатқан. Қосымша, Азиядағы колониялар қатарына испаниялық Формоса (Тайвань аралы) да қатар кірген.

Тарихы

Құрылуы

Жаңа Испания патшалығы Ацтек империясы жаулап алынғаннан кейін 1521 жылғы 18 тамызда құрылған. Алғашқы экспедицияларға қаржыны Изабелла патшайым бөліп бастаған. Жаңа Испания Испания Патшалығына толықтай бағынғанымен, ол колония ретінде емес, Испан коронасының бір бөлшегі болып есептелінді және оның басшысы испан монархы болған.

Жағдайы

Ауа-райының әсері, топографиясы, астанасы мен Мексика шығанағы жағалауында орналасқан Веракруc порты, байырғы халық саны мен алуандығы, минералды ресурстардың қолжетімділігі секілді факторлардың әсерінен Жаңа Испанияның өңірлік бөлінісі түрлі деңгейде болды. Орталық және оңтүстік Мексика аумағында халық көп болуына байланысты әлеуметтік, саяси және экономикалық ұйымдасу кешенді болғанымен, күмістің табиғи қорларының аз болуы әсерінен испан қоныстанушылары бұл аймаққа қатты қызыға қоймаған. Керісінше, Солтүстік Мексика аумағы құрғақ және таулы болуына байланысты байырғы халықтың басым бөлігі көшпелі және жартылай көшпелі өмір сүрген.

Кеңеюі

1763 жылы Париж бітім шарты бойынша Луизиананың едәуір бөлігі Испанияға беріліп, Жаңа Испания құрамына енді. XVIII ғасыр соңында Испандық экспедициялар қазіргі Калифорния, Орегон, Вашингтон штаттарына жетіп, бұл аумақтар Жаңа Испанияның бір бөлігіне айналды.

Дағдарыс

XIX ғасырдың басында Жаңа Испания патшалығы дағдарысқа ұшырады. Наполеон император болғанға дейін ақ, Луизиананы Испаниядан тартып алып, оны АҚШ-қа небәрі 15 миллион долларға сатып, алынған ақшаны соғысты инвестициялауға жұмсады. Наполеон Бонапарттың 1808 жылғы Пиренейге басып кіруі мен Бурбон әулетінің монархы IV Карлдың тақтан ығыстырылуы жағдайды қиындата түсті. 1808 жылғы Жаңа Испаниядағы дағдарыс Испан империясындағы саяси дағдарыс секілді бірдей болды. Дағдарыс сол уақытта америкада туған испаниярдтардың Мексика тәуелсіздігі үшін соғыстың (1810–1821) басталуына алып келді. Нәтижесінде 1821 жылы вице-роялдық ыдырап, Мексика империясы құрылды. Агустин де Итутбиде жаңа империяның бірінші императоры ретінде таққа отырды.

Демографиясы

Ауру эпидемияларының әсері

Испан отарлаушылары Америка құрлығына қарашешек, қызылша, тиф және басқа да жұқпалы ауруларды алып келді. Құрлыққа келген испандықтардың басым бөлігі бала кезден бұл ауруларға иммунитеті қалыптасқан. Дегенмен де Америка құрлығының байырғы тұрғындарында бұл аурулармен осыған дейін кездеспеуіне байланысты оларға қарсы иммунитеті болмаған. Жергілікті халыққа қатты тиген 3 ірі эпидемия орын алған: қарашешек (1520-1521), қызылша (1545-1548) және тиф (1576-1581). XVI ғасырда Мексиканың байырғы халқы саны Колумбқа дейінгі 8-20 миллион адамнан 2 миллионға дейін қысқарған. Осы себепті XVII ғасыр басында Жаңа Испаниядағы көптеген өңірлердегі қалалар мен жүгері алқаптары бос қалды. Аурудың осындай әсері Филлипиндерде осыншалықты деңгейде болмады. Себебі аталған аурулар бұл өңірде осыған испандықтарға дейін де таралған болатын.