Жаңа дәуір мәдениетіндегі Батыс Еуропалық философия

Жаңа дәуір деп аталатын қоғамдық қатынастар Европада 17-19 ғасырларда қалыптасты. Бұның алдында Ренессанс философиясы ойлаудың жаңа жолдарын іздестіре бастаған еді. Ренессанс филосфиясы схоластика гегемондығына бет қайтару реакциясы болып еді. Қайта өрлеу дәуірі философтары негіздеген философиялық ілімдер “жаңа дәуірге” келіп ұласты. Қайта өрлеу мен жаңа дәуір философиясының арасында қатаң шекара қойып болмайды. Френсис Бэкон мен Рене Декарттың философиясы қалыптасып жатқанда, Европаның кей елдерінде Ренессанс толық аяқталып бітпеген. XVІІ-XVІІІ ғасырларда өндірістік өркениет дамыды. Англия, Голландияда экономикалық даму процессі ұлғайды. Бұған Франция да ілесті. Нидерландия товарлары Испания арқылы тиімді рынокқа өткізіле бастады. Мануфактуралар дамыды. Өндірістің даму жаңа қатынастар тудырды. Осының салдарынан Испания мен Нидерландия арасында қайшылық туды. Бұның соңы 1609 жылы алғашқы буржуазиялық революцияға әкелді. Бұл құбылыс жаңа таптар қалыптасқанының айғағы болды. Демек қоғамда өзгерістер болып жатты. Ғылымға, техникаға сұраныс өсті. Экономикалық өмірдің талабы табиғатты танып білу, шынайы танымдық бағдарларды дамыту болып табылды. Жаңа дәуір философтарының алдында танымның мәні мен сипатын түсіндіру мәселесі қойылды. Яғни жаңа дәуір философиясы гносеологиялық бағытта болды (гносео- таным) Бұрын таным Бибилия цитаталарына негізделген еді. Схоластика бұрмалап өзгерткен Аристотель іліміне сүйенген бұрынғы философия ығыстырылды. Оның орнына тәжірибеге сүйенген философия келді. Эмпиризмге негізделген ғылми таным - жаңа дәуір философиясының негізі болды. Эмпиризм дегеніміз барлық білім тәжірибиеге сүйенеді және тәжірибе арқылы алынады дейтін таным теориясындағы бағыт. Дегенмен, ағылшындық Френсис Бэкон соңғы Ренессанс философиясының аяқтаушы, жаңа дәуір философиясының бастаушысы болды. Жаңа дәуір философиясы сезімдік танымға көп зейін қоя бастады. Таным 2 жолмен болады: бірі- сезім мүшелері арқылы : 2-шісі ойлау, ақыл-ой арқылы. Сезімдік танымға деген бетбұрыс бізге Ренессанс кезеңінен таныс. Бұл құбылыс қыруар фактілік нәтижелер берді. Жаңа дәуір бұл кезеңдегі жаратылыстанудың калыптасуы жеке, изоляциядағы фактілерді зерттеу тенденциясымен ғана байланысты болмады, тұтастықты, белгілі бір жүйелерді зерттеумен де байланысты болды. Сонымен бірге философтар мен ғалымдардың алдында танымның мәні мен сипатын түсіндіру сұрағы қойылады. Жаңа философия гносеологиялық бағдары маңызды философия болып қалыптасты. Дегенмен сезімдік таным мен практикалық таным жаңа дәуір ғылымының философиясының бірден - бір қасиеті емес еді. Жүйелілікке деген талпыныс, танымның дифференциациялануының күшейуі теориялық ойлаудың да дамуына әкелді. Жаңа дәуір философиясы құбылыстар арасындағы байланыстардың себеп-салдарын түсіндіруді ғана іздеумен шектелмей, жаңа ғылми фактілерге сүйеніп түзілген дүниенің тұтас бейнесін жасауға ұмтылды. Байланыс пен өзара әсерді қарастыруға талпыну заңды түрде рацональды ізденуді қалыптастырады. 17-ғасыр – рацонализмның пайда болу және қалыптасуы ғасыры. Эмирикалық болсын, рациональдық болсын таным ғылымның тұтастық ретінде дамуына әкеледі. Бұл екеуі де жаңа дәуірде қалыптасқан философияның бағытына құба-құп келді. Эмпиризм және рационализм жаңа дәуір философиясының белгілері. Эмпиризмнің негізін Ф.Бэкон қалады, ал рационализмнің негізін Р.Декарт қалады. Ф.Бэкон “Білім - күш” деп, ғылыми таным, білім арқылы табиғатты игеретін инструментті көре білді. Табиғаттың заңдарын танып, олармен сәйкестікте әрекет жасап, табиғаттың беретін ырысын игеруге болады деп ұқты. Рационализм нағыз білімді тәжірибеден алу мүмкін емес деп есептейді. Декарт адамның ойлау қызметінің конструктивті мүмкіндіктерін ашты. “Рацио” сөзін аударғанда ойлау дегенді білдіреді. Декарттың философиясының орталығында адам, “Я”, “Мен”, “ойлай алатын зат” тұрды. Бұл зат күмәнданады, терістейді, аз да, көп те біледі, сезінеді. Декарт өзінің философиясының бастамасын ойлау деп жариялады, сөйтіп жаңа дәуірді бастады. Декарт алдымен күмәндану керек дейді. Оның күмәндануы абсолютті скептицизмнен аулақ еді. Ал егер күмәндану универсалды болса, онда метафизиканың жаңа ғимаратын құруға негізді қайдан алуға болады? Бұл мәселені Декарт тең құқылы екі субстанцияны енгізу арқылы шешеді: ойлау және созылмалылық (протяжение). Субстанция – алғашқы бастау, түп негіз. Адам табиғатынан денеге, физикалық қасиеттерге ие, бұл денелі сустанциямен байланысты. Сондай-ақ адам рухани табиғатқа ие, бұд ойлау субстанциясымен байланысты. Анық ақиқатты табуға “ойлаймын, яғни өмір сүремін” деген қағида негіз бола алады, - дейді Декарт. Дүниеде бәріне күмән келтіру керек, тек бір нәрсеге ғана күмәндана алмаймыз, ол - “ойлаймын” деген сөз. “Ойлаймын” деген сөздің ақиқаттығы оны терістеуге болмайтығында, - деп түсіндірді Декарт. Себебі “ойламаймын” (“я не мыслю”) деген сөз де ойлауды білдіреді. Демек ойлаймын деген бұл жалпылыққа жатады, универсалдылық болып табылады. Оның абсолютті ақиқат бола алуының сбебі – анықтылығында, өзінен-өзі айқындылығында, күмәнсіздігінде. “Ойлаймын, яғни өмір сүремін” , осы тезис арқылы Декарт сыртқы дүниенің ақиқаттығына сенімін арттыруға тырысты, Декарттың бұл қағидасы рационализмді бейнелейді. Декарт, сондай-ақ, дуалист те болған.