Жезқазғандағы геологиялық барлау жұмыстарына тән кезеңдер (мақала)

Жезқазғандағы геологиялық барлау жұмыстарына тән кезеңдер – Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. 1955 жылы жазылғанымен алғаш рет 1998 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан шыққан ғалымның 8-томдық еңбектері жинағының 1-томына (123-29-6.) енгізілген. Жезқазған тарихына қатысты Сәтбаев: «Жезқазған сонау ерте заманның өзінде-ақ тау-кен жұмыстарының алаңына айналған, қарапайым есептеу бойынша, Жезқазған қойнауларынан сол заманда кем дегенде 2 млн. тонна мыс кені өндірілген.

Б. з. б. 5 ғасырда өмір сүрген Геродоттың жазуына қарағанда қазіргі Жезқазған өңірінде массагеттер мен сақтар мекендеген, тіпті массагеттер елі мыс пен алтынға шаш-етектен кенелгенге ұқсайды, массагеттердің қару-жарағы мыстан жасалды деген. Алайда Жезқазған атауы әдебиетте алғаш рет орыс географы Н.П.Рычковтың 1771 жылғы «Күнделік жазбаларында» ғана кездеседі. Сәтбаевтың жазуынша, 1847 жылы 10 қарашада орыс көпесі Н.А.Ушаков Жезқазған төбелерінен мыс кенін тапқаны жөнінде Алтай кен округіне мәлімдеме тапсырады. Ушаковтың мұрагерлері 1906 жылы Жезқазғанды ағылшынның «Атбасар мыс қоғамына» жалға берген. Бұл қоғам 1915 жылға дейін Жезқазғанда қызу қарқынмен геологиялық барлау жұмыстарын жүргізді; соның нәтижесінде құрамында орташа 10 пайыз мысы бар 61 мың тонна мыс қоры анықталады.

1919-25 жылы Жезқазған жабық болды, 1925 жылдың 10 маусымында Қарсақбай мыс қорыту зауытын салуды аяқтау және Жезқазған кендері базасында жұмыс істейтін «Атбасар мыс кәсіпорнын» іске қосу туралы Еңбек және қорғаныс кеңесінің қарары шықты. Осы мақсат үшін сол кезде «Атбасцветмет» тресі құрылып, 1929 жылы ол Қарсақбай комбинаты деген атауға не болды. Жезқазғандағы геологиялық барлау жұмыстары кеңес дәуірінде 1926 жылы басталды. 1926-29 жылы барлау жұмыстары маусымдық түрде бұрынғы Геолкомның (Геологиялық комитетінің ) кадрлары арқылы жүргізілді. Жұмыстың қарқыны ете төмен болды: 1927 жылы бір бұрғылау қондырғысы, ал 1928 жылы екі бұрғылау қондырғысы жұмыс істеді және бұрғылау жұмысы тек жаз айларында ғана жүргізілді.

Төрт жыл ішінде Геолком барлауы Жезқазғанда барлығы 42 мың тонна мыс барын анықтады. 1926 жылы күзде «Атбасцветмет» тресінің бас геологы құзырымен Қарсақбайға келген Сәтбаев Жезқазғанның мол келешегін бірден аңдап, ағылшын мамандары мен Геолком қызметкерлерінің геологиялық болжамының қате екенін жария етті. Осы мәлімдемесінде ол Жезқазған емес, бүкіл Жезқазған—Ұлытау аумағында қазба байлықтардың алуан түрлерін кешенді түрде зерттеу мақсатында геологиялық барлауды кеңінен жүргізу үшін осы жерде тұрақты барлау қызметін ұйымдастыру қажет деп есептеді. Сәтбаев мақаласында осы жайларды кеңінен сөз ете отырып, өзін-өзі ақтамайтын «соқыр» барлау әдісінен де сақтандырады.