Жер беті (үсті) ағындысы
Жер беті ағындысы, ауырлық күшінің әсерінен атмосфералық судың жер бетімен жылжу процесі; жердегі су айналымының (ылғал айналымы) құрамды бөлігі. Жер беті ағындысының көлемі жауын-шашын мөлшеріне және ормандылыққа байланысты: ормансыз ауданда жер беті ағындысы жауын-шашынның жылдың қосындысының 65%-ын құрайды және топырақтың су эрозиясына себепші болады; ормандылыққа Жер беті ағындысы 5%-ын ғана құрайды.
Жер беті суларының режімі
[өңдеу | қайнарын өңдеу].jpg)
Жер беті суларының режімі — жер беті суларының табиғат заңы бойынша кайталанып, өзгеріп отыратын көрсеткіштерінің жинағы. Жер беті суларының режімі алаптағы су теңдестігінің кірісі мен шығысы элементтерін әрекетке келтіріп, жергілікті климат жағдайымен жөне су жинағыш алаптағы жер бетінің бедерімен тығыз байланысты болады.
Жер бетімен суландыру
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жер бетімен суландыру — суландыру тәсілі, суландыру кезінде су жер бетімен жайылып, топырақ біртегіс ылғалдандырылады. Жер бетімен суландыру және су басу аңыз арқылы, суды жер бетімен жайып жіберу, жаңбырлатып және су басу суландыру әдістері болып бөлінеді.
Жер бетіндегі судың жалпы қоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Жер бетіндегі судың жалпы қоры — шамамен 1386 млн. км²-ге тең. Өзен арналарындағы су қоры 2120 км3-ге тең, тұщы көлдердегі су — 91 мың км3. Тұщы жер асты суларының қоры 10,5 млн. Км3 мөлшерінде деп есептелсе тұщы сулардың жалпы қоры — 3,5 млн. Км3 немесе гидросфера көлемінің 2,53%-ын құрайды. Егер, біз тұщы судың негізгі массасы мұздықтарда жиналғанын есте ұстасақ, онда адам қажетіне жұмсалатын таза тұщы судың көлемі шұғыл кемиді және шамамен гидросфераның 0,80% бөлігін қүрайды.
Жер бетіндегі ылғал айналымы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жер бетіндегі ылғал айналымы — судың фазалық өзгерістері негізінде табиғатта үздіксіз жүретін жер беті мен атмосфера арасындағы ылғал алмасу. Ылғал айналы-мының екі түрі болады: 1) кіші немесе мұхиттық су айналысы, яғни мұхиттар мен теңіздердің бетінен буланған ылғал құрлыққа тасымалданбай, су бетінен аспанға тік көтеріліп конденсацияға ұшырайды да, теңіздер мен мұхиттардың бетіне жауын-шашын болып қайта оралады; 2) үлкен айналым, ылғалдың ауа ағындарының күшімен мұхиттардың үстінен құрлықтарға тасымалдануы. Онын құрлық бетіне жауын-шашын түрінде түсіп, мұхиттар мен теңіздерге жер беті немесе жер асты жолымен қайта оралу процесі. Су буының мұхит бетінен келген I кішігірім бөлігі құрлықтың түйық аймақтарына жауын-шашын түрінде түседі жөне қайтып оралмайды, яғни үлкен айналымға қатыспайды.[1][2]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – Алматы, «Мектеп» баспасы, 2002 жыл.
- ↑ Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5