Жеті шелпек

Жеті шелпек.

Жеті шелпек, жеті нан, жеті күлше – садақа түрінде таратылып берілетін ғұрыптық тағам.

Ғұрыптық мәні

Әуел баста жеті пірге бағышталып берілетін бұл ғұрыптың мазмұны кейіннен өзгешелеу сипат алған. Қазақ әйелдері үй-ішінде келеңсіз жағдай болғанда санын жетеу етіп, жеті күлше нан әзірлеп, табаға жабады. Кей жерлерде шелпек жайып, майға пісіріп, көрші көлемге, жол-жөнекей кетіп бара жатқан адамдарға таратқан. Я болмаса, өзі, не үй ішінен біреуі аруақтарды түсінде көргенде «дәметіп жүр ме екен» деп, қайтыс болған туғандарының қайтқан күнінде қоңырса иіс шығарып, «аруақтарға тие берсен» деп, жеті шелпек таратады. Әлдеқалай мертігіп жарақат алғанда, қиын жағдайдан аман қалғанда садақа деп жеті шелпек таратады. Жеті шелпекті алған адам «қабыл болсын» деген.
"Жеті нан" деп Оңтүстік, Батыс қазақтары арасында айтылса, Сыр бойы қазақтары "жеті күлше", Шығыс қазақтары "жеті шелпек" дейді.
Байырғы кездегі наным-сенім бойынша жеті шелпектің санын сегіз етіп пісірген, ондағысы жеті пірге бағышталған жеті шелпектің біреуін шайтан «қағып» кетеді деген қауіппен артық пісіріп отырған.

Наным, аңыз

Ел ішінде жеті шелпек жеті пәледен құтқарады деген наным бар. Бұл паремиологизмнің бұлайша айтылуы аңыз-ертегімен байланысты болып келеді. Ел аузынан жеткен аңыз бойынша жеті шелпектің таратылу себебі мен салдары былайша сипатталады:

[«Ерте заманда бір аңшы жігіт болыпты. Аңшы аң аулаумен айналысып жүргенімен қоймай, таудағы құстардың жұмыртқасын жинап келіп, балаларының таңдайына татыртады екен. Аңшы аң аулау үшін тау-тасты кезіп, бірнеше күнге кетеді екен. Бір күні ол жол жүрмекке дайындалады. Сол күні аңшы жігіт түс көріп, түсінен үреймен оянады. Аңшы кетіп бара жатып әйеліне жеті шелпек пісіріп таратуды тапсырады. Аңшы жігіт бір сапарында таудағы қыранның жұмыртқаларын жинап кетсе керек. Қыран аңшының тағы келерін сезгендей, жемтік іздеп кетерінде, жұмыртқаларын тауларға тапсырды: «Бөгде біреу ұяма тиісетін болса, хабар бер. Оны құз қиядан лақтырып, көздерін ойып тастаймын», – дейді. Біршама уақыт өткен соң қыран ұясына айна-лып келсе, жұмыртқалары жоқ. Қыран қатты налып: «Сендерге хабар бер, қорғаныш бол деп тапсырып едім ғой, жұмыртқаларымды тағы кім алған?» – деп сұрайды. Сонда таулар: «Біз хабар жеткізейік, қорғайын-ақ деп едік, бірақ жеті жағымыздан жеті күш қозғалуға мүмкіндік бермей басып тұрды», – деп жауап берді. «Жеті шелпек жеті пәледен қорғайды» деген сөз орамы осыған байланысты айтылған».]

Әдебиеттер

• Диваев А. Этнографические материалы. Вып.7. Легенды, былины, демонологические рассказы, приметы, пословицы и сказки туземного населения Сыр-Дарьинской области. Собраны и переведены А.А. Диваевым. Ташкент, 1901;
• Уәли Н. Бұрынғыдан қалған сөз (қолжазба).