Жору

Қазіргі тілімізде тұспалдау, болжалдау, топшылау болып түсіндірілген. «Ербол бұл көріністің мәнін өзінше жорыды» (Мұхтар Омарханұлы Әуезов, Абай). «Тұспалдау» мағынасында «жору» тұлғасына сәйкес сөзді қазіргі түркі тілдерінен тек якуттардан ғана кездестіреміз. Онда — сэрэйии. Бұл тұлғалы сөздердің қазақ, якут тілдеріндегі мағынасы кейіннен пайда болған сияқты. Өйткені ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде йор — түсіндіру, ұғындыру тәрізді мағыналарды меншіктенген. Ол кездерде осындай мағына беретін дыбыстық түлға «йөр» болып та айтылатын болған. «Түсіндіру» мен «ұғындыру» да «йор» тұлғасының тұңғыш мағынасы деуге тағы бір тіл деректері қостамайды.

Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінің тағы бір жерінде «тіл йор», «тіл йорыт» сияқты сөз тіркестерінің мағынасы — ойындағысын айту, сөйлеу дегенге нұсқайды. Көрсетілген тіркестерді тіліміздің қазіргі тезіне сала сөзбе-сөз түсіндірер болсақ, «тіл сөйле», «тіл сөйлет» сияқтыларды ұғынар едік. Мұның өзі көне тілімізде «йор» сөзінің ертеде өз алдына, алғаш мағынасы болғандығын, ол мағына —«айт» екендігін аңғартады. Түркі тілдерінде пайда болған бұл сөз аз-кем дыбыстық өзгеріспен өзге тілге ауысқанына да дерек жоқ емес. Мысалы, моңғол тілінде «айту» мағынасын беретін өздеріне тән «хәлэх» сөзімен бірге, синоним ретінде, түркі тілдерінен ауысқан «йор» сөзініқ дыбыстық варианты «рих» тұлғасының «әңгімелесу, сөйлесу, айту» мағыналарында жарыса қолданылатынын көрсеткен жөн. Сөйтіп, «йор» сөзінің бері келе, қазақ тілінде, «жор» қалпына дейін өзгеріп, мағынасының «сөйлеуден» қазіргі кездегі «тұспалдау, болжалдауға» жеткенін көрдік.