Жырым

Жырым. Суретін салған Ж.Шәйкен

Жырым – ат әбзелдерінің қайыстан жалпақ етіп өрілген, тоғаға немесе айылбасқа киілетін қысқа бөлігінің атауы.

Жырым түрлері

Жырымның түрлері көп. Жүгеннің сағалдырығы мен желкелігінің ұшын әдейі таспалап тіліп жырым жасайды. Оның жалпақтығы бір жарым-екі елі болады. Ал ердің мінер жақ қапталына бекітілетін ұзындығы екі-үш қарыстай, ені үш елі жырымның жартысын ғана таспалап өріледі. Оның басы ер қапталына таспамен бекітіледі. Жырымның ұшын тартылған айылдың тоғасынан өткізген соң тілін қалаған жерінен өткізіп бекітеді. Яғни, жырымның қолданыстық маңызы бір-бірінен өрілген таспаның қалыңдығыныңдай мөлшерде жылжыта отырып, қайыстан жасалған әбзел бөлігінің ұзындығын реттеп отыруға өте қолайлы болып келетіндігінде.
Кейбір өңірлерде өрілмеген, арнайы тесіп жасалған қайыс әбзелдің ұшын жырым деп атау кездеседі. Жырым тартуға арналып тілінгенінің жалпақтығы бір елідей, ал айылбасқа бекітілетіндері екі елідей болады. Сонымен бірге жырымның өрілген түрі де кездеседі.

Жырым түрлерінің ерекшеліктері

Айыл алақанына қарағанда жырым қымта сүйірлеу келеді де, екі қабат қайыстан не таспадан өріліп жасалады. Қайыстан жасалған жырымға өткір қуысқұлақпен ұрып ойып көз (тесік) шығарылады. Көз аралары екі-үш еліден артық болмайды. Өріп жасалған жырымның таспа арасы көз міндетін өтейді. Бірақ байқаусызда доға тілі таспаны қиып, істен шығара беретіндіктен, жырым оқыралып өріліп, таспа арасына арнайы көз қалдырылып отырылғаны көбірек кезігеді. Жырымның бұл түрі мықты болады. Айыл тұрманда жырым тек айылға тән айтылмайды. Ердің артқы қапталындағы екі шеттікке бекітілген құйысқанның екі ұшы да жырым. Өмілдіріктің, үзеңгі баудың, жүген желкелігінің, тағы басқа айыл басталатын ұштар түгелдей жырым деп аталады.

Әдебиеттер

• Бабалықұлы Ж. Ер тоқым // Ер қанаты. Жинақ. Құраст.: Ж.Аупбаев. Алматы: Қайнар, 1987. 259-278 бб.;
• Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнерi. Алматы: Қазақстан, 1995;
• Шоқпарұлы Д. Теріден жасалатын бұйымдарды құрастыру технологиясы. Алматы: Кітап, 2005;
• ҚӘТС. Алматы: Арыс, 2007.