Жәлем

Жәлем, әлем-жәлем. Қос сөздің алғашқы сыңары туралы сөз қозғамауға да болар еді. Өйткені оның мағынасы ертеден жұртқа мәлім. Әрісі Дулат, берісі қазақ кеңес жазушыларының шығармаларынан табуға болады. Қазіргі түсіндірме сөздікте де мағынасы анық көрсетілген: «Аттың үстінде тақтай тоқым, кекілін кертіп маңдайына әлем байлаған» (I. Жансүгіров).

Алайда, сөздің түпкі төркіні түркі тілдері емес екендігі аңғарылады. Қ. Мұсаевтың көрсетуінше түркі тобына жататын қарайым тілінде «әлем» тұлғалас сөз «жалау» мағынасында қолданылады. Сөз төркіні араб тілі: аләм — орамал (жоқтау айтқан әйелдер қолданатын). Екінші сыңары —«жәлем» тұлғалас сөз татар тілінен ұшырасады. Сәләмә — жалба-жұлба, ескі-құсқы, жыртық. Біздің ойымызша, татар тіліндегі бұл тұлға араб тіліндегі «аләм»-ның дыбыстық әрі мағыналық өзгеріске ұшыраған түрі болса керек. Татар тілі арқылы арабтың «аләмі»-мен бірге, оның татарлар өзгерткен «сәләмә»-сі қазақтарға қоса жайылып, тағы тіл талқысына тап болу нәтижесінде «әлем-жәлем» пайда болған. Ескерте кететін нәрсе —«аләм» сөзінің, біз көрсеткен, «орамал» ұғымы араб тілінің өзінде ауыспалы мағына деуге тура келеді. Өйткені араб тілінде «аләмның» түпкі мағынасы — ренжіту, азап көрсету екендігі байқалады. Демек, түркі тілдеріне араб тілінен «орамал» мағынасын беретін «аләм» тұлғасы өткен де, бұл тұлғаға түркі тілдерінің әрқайсысы өзінше мағына берген.