Зер
Зер – алтын, күміс, мыс сияқты түсті металдардың созылған, сымға тартылған жіптері, өзара өрілген, тоқылған талшықтары және сол талшықтарды араластырып тоқыған мата сияқты бұйымдардың ортақ атауы.
Зердің қолданылуына байланысты атаулары
Дәстүрлі ортада зердің «алтын» мағынасында қолданылуы бірте-бірте қолданыстан шықты. Сөйтіп, зер алтын, күміс, мыстан созылған жіптерді, өзара өрілген талшықтардан тоқылған қымбат мата сияқты бұйымдардың атауы ғана болып қалды. Сонымен бірге, аталмыш бұйымдарды оқа, ноқа, таспа деп те атай береді. Зергерлік ісінде алтын оқаны – алтын зер, күміс оқаны – ақ зер, күміс зер деген. Сондай-ақ зердің қара зер, таспа зер, зер таспа, жұмсақ зер, бұрама зер, қос иректі зер деген атаулары кездеседі. Тігіншілік өнерінде зерлеп тігу, зер төгу, зер тоқу, зер шаю, зер шегу, зер салып тігу, зер шашақ салу сияқты көркемдеп тігу тәсілдеріне байланысты атаулар қолданылады.
Зербап
Алтын түсті зерлі матаны, паршаны халық арасында зербап деп атайды. Бұлай атау парсы тіліндегі зәрбафт деген сөзден шыққан. Зербапты киім-кешек, тұтыну бұйымдарын тігуде қолданған. Сондай-ақ ауқатты адамдардың кебініне де зербапты пайдаланған.
Зер жіп
Сымға тартқан алтынның жіңішке талшықтарын зер жіп деп те атайды. Осындай жіпті кесте мен тігіншілікте, киім-кешек және т.б. тұтыну бұйымдарын әшекейлеуде жиі қолданған. Әсіресе, ауқатты адамдар зер жіппен баскиімді, бой киімді, тіпті, аяқкиімді де зерлеп кестелеген.
Зер таспалы шапанды шенді шекпен деп қолдану да ұшырасты. Шапанға басылған таспалар адамның әлеуметтік мәртебесін (шенін, қызмет дәрежесін) білдірді.
Зер кесте
Зер жіптермен тігілген кестені зер кесте дейді. Зермен кесте тігу зер төгу немесе зер шегу деп те аталады. Зер төгу арқылы түрлі ұлттық ою-өрнектерді тігетін болған. Ауқатты адамдар тұтынатын бұйымдары мен киім-кешегіне, тұтыну бұйымдарына алтындалған жіптен зер төгіп, кесте тігетін болған. Халық сенімі бойынша, қымбат бұйымдар сәнділікпен қатар молшылық шақырады деп есептелген.
Алтын жіпті үнемді пайдалану үшін барқыт пен шұғаның бетіне ою салып, алдымен тығыз кестемен тігіп алады. Ал алтын жіпті матадан өткізбей, тек ойылған оюдың бетіне ғана бастырылады. Кестенің арасы кетпеуі үшін алтын жіптің үстінен көзге көрінбейтін жібек жіппен қабып тігеді. Тұрмыста алтын жіппен кестеленген ою алтын өрнек деп аталған.
Зер шашақ
Зер жіптен түйіп шашақ, шоқ жасайды. Ондай шашақ жасауды зер шашақ төгу деп атайды. Зер шашақты баскиімге, төсек орынға, сырт киімге, кілемді жиектеуге қолданған. Этномәдени ортада жиегіне зерден шашақ салып әшекейленген түкті кілем – зер кілемді ауқатты адамдар, хандар пайдаланған. Алтын жіптен кілемге салынған шашақты – зербарақ деп атаған.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Үш ғасыр жырлайды. Алматы, 1965;
- Ибатов А. Қутбтың «Хусрау уа Шырын» поэмасының сөздігі (XIV ғ.). Алматы: Ғылым, 1974;
- Оңдасынов Н.Д. Парсыша-қазақша түсіндірме сөздік. Алматы: Қазақстан, 1974;
- Қазақтың зергерлік бұйымдары. Алматы, 1981;
- Рүстемов Л.З. Араб-иран кірме сөздерінің қазақша-орысша түсіндірме сөздігі. Алма-Ата: Мектеп, 1989;
- Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы. Алматы: Қазақстан, 1993;
- Шойбеков Р.Н. Қолөнер бұйымдарының жасалу материалына байланысты қалыптасқан атаулар. Қазақстанның ғылыми әлемі. Шымкент, 2006. №4. 56-60-бб.;
- Қазақтың дәстүрлі киім-кешегі. Ғылыми каталог (қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде). Ғылыми редактор және жоба жетекшісі Нұрсан Әлімбай. Алматы: Өнер, 2009;
- Казахские коллекции МАЭ РАН (Краткое предварительное описание). СПб., 2010;
- Ғасырлар тарихын мәңгі сақтаймыз. Алматы: ҚРОММ, 2011;
- ҚР МОМ – материалдарынан;
- ОМЭЭ – материалдарынан.