Иран әдебиеті

Иран Әдебиеті – Иран тілі тобына жататын парсы, тәжік, ауған, курдтардың және түркі тілдес түрік, түрікмен, өзбек, әзірбайжан халықтарының, Үндістанды мекендейтін кейбір ұлттардың парсы тілінде шығарылған немесе жазылған көркем туындыларының негізінде қалыптасқан. Иран әдебиеті ежелгі дәуірде және орта ғасырларда парсы тілі тобына жататын халықтар (парсы, тәжік, ауған, күрд т.б.) мен түркі тілінде сөйлейтін (өзбек, түрікмен, әзірбайжан, түрік) халықтардың және Үндістанның кейбір халықтарының әдебиеті арқылы қалыптасты. Бұл халықтардың бірнеше рет парсы мемлекетінің қүрамына енуіне байланысты, парсы тілі бәріне ортақ тіл болып есептеледі де, олардың әдебиеті, негізінен сол тілде дамыды. Иран әдебиетінің классикалық дәуірін (VII–XVI ғасырлар) парсы не парсы - тәжік әдебиеті деп атанды. Сасани әулиеті мемлекетін Араб халифаты басып алған соң (VII ғасыр) араб тілі негізгі әдеби тіл болып, парсы тіліндегі құнды шығармалар араб тіліне аударылды ("Калила мен Димна" т.б.). Бұл кезде әл - Хурайми (VIIІ ғасыр), Башшар ибн Бурд (783 жыл), Әбу Нувас (762–815) т.б. ақындар өз шығармаларын араб тілінде жазды. ІХ ғасырдан бастап араб тіліндегі әдебиеттермен қатар парсы тілінде де шығармалар туып, ол әсіресе халифаттан бөлініп шыққан, Орта Азия, Хорасан жерінде жедел дамыды. Парсы тіліндегі әдебиет жанрлары (рубаи, ғазел, қасида, маснави, қыта), әсіресе, Рудаки тұсында (860–941) толық қалыптасты. Кейін Фирдауси (940–1020) "Шахнама" эпопеясын жазды. Самани әулиеті мемлекеті құлап, Шығыс Иран мен Орта Азияның бір бөлігі Ғазнауи әулеті мемлекетінің құрамына енген кезде, Фаррохи (1038 ж. ө.), "Ақындар патшасы" Унсури т.б. ақындар шықты. Эпикалық дастан жазу дәстүрін Асади Туси ("Гершаспнама", 1062–1064), Атаи ("Барзунама") дамытты. Ал Әбу-л - Фаварис Канаризи "Синбаднама" (1050) атты прозалық шығарма жазды. Баба Кухи (1050 ж.ө.) Абдаллах Ансари шығармаларында суфизм берік орын алса, Насир Хосроу (1004–1072) адам баласын қанаушылыққа қарсы шықты. Көрнекті ғалым әрі ақын Омар Һайям (1048 ж. ш.т. – 1122 жылдан кейін) сол заманның әлеуметтік болмысын жырлады. Әзербайжан ақыны Низамидің (1141–1209) "Бестік" ("Хамса") атты шығармасы жазылған кезден бастап Иран әдебиетінде адамгершілік тақырыбы өріс алды. Иран әдебиетінің гүлденген кезі - XIII, XIV ғасырлар. Бұл кезеңде Закани, ибн - Ямин, Сағди, Хафиз сияқты атақты ақындар шықты. Ал XV ғасырларда Иран әдебиетінен тәжік әдебиеті бөліне бастады. Бұрын парсы тілінде дамыған әзербайжан, өзбек, түрік әдебиеті енді өз тілдерінде жазылатын болды. ХІХ ғасырдың басында Иран әдебиетінде жолжазбалар және мемуар түрінде жазылған прозалық шығармалар да туындады. Иран революциясы (1905–1911) және азаматтық қозғалыс (1918–1921) кезінде А. Фарахани, М.Кермани, М.Т.Бехар т.б. ақындар демократия идеясының жаршысы болды. Социолизм идеясын жырлаған Әбілқасым Лахути шығармаларында феодализм мен отаршылдыққа қарсы күрес тақырыбы көтерілді. М.Багердің Ирандағы моңғол үстемдігі туралы "Шамс-о-Тогра" (1910) т.б. тарихи романдары шықты. XX ғасырдың бас кезінде, буржуазиялық революция жеңіліп, репрессия күшейген кезде, М.Каземидің (1887 ж. т.) "Алапат Тегеран" (1921–1924) , А.Халилидің "Адам" (1925), "Сұрқай тұрмыс" (1931) т.б. торығушылық сарындағы романдары жарияланды. 1930 жылдары Риза шах үстемдігі тұсында Иран әдебиеті үшін "қаралы дәуір" басталды. Көптеген ақындар шығармаларын жасырын жазды. Риза шах үкіметі құлаған соң (1941 жылы), әдебиет қайта жанданып, әсіресе проза жанры кеңінен өрістеді. Бұл кезде С.Хедаяттың "Қаңғыбас төбет" (1943), "Азғындық" (1944) әңгімелер жинақтары мен "Хаджи ага" (1945) повесі, Б. Алевидің "Елу уш" (1942), "Түрме жазбалары" (1941) сияқты түнек жылдарын суреттеген романдары жарияланды. Бехазиннің әңгімелері, Э. Табаридің прозасы мен поэзиясы, Х.Нушинның Иран жұмысшыларының күресі туралы "Алғашқы әтеш" пьессасы, Ф.Таваллолидің Ленин туралы поэмасы адамгершілікті жырлаған құнды шығармалар болды. 50 жылдардың екінші жартысынан бастапкейбір ақын шығармаларында торығушылық сарын етек алды. Ал 1960 жылдары Ускуидің "Періште жылағанда" (1963), Саркоштың "Көз жасының зары" (1965), А.М. Афғанидың "Аху - ханымның күйеуі" (1962) т.б. роман повестері жарияланды. Иран әдебиетінің біршама шығармалары қазақ тіліне аударылған болатын. Мәселен, оларға "Парсы ертегілері" (1958), Омар Һайямның рубаилары (1965), Сағдидің "Бустанын" (1970) т.б. атап өтуге болады.

Иран Әдебиетің қолданатын елдер

Тарихи саяси жағдайға және мемлекеттік билік құрылымына байланысты, ғылыми ортада «Иран әдебиеті» деп ресми түрде аталатын бұл әдебиет - қазіргі Иран, Ауғанстан, Орта Азияелдері орналасқан улан-ғайыр аймақта дамыды. Олардың құрамында ондаған ұлттар мен ұлыстар өмір сүрді. Тек 15 ғасырдан бастап әзірбайжан, түрікмен, өзбек, Кабул диалектісіндегі ауған, дари, тәжік әдебиеттері дербес даму жолына түсті. «Қалила мен Димна» сол замандағы иран әдебиетінің ұлы қазынасына жатады.

Қазақ оқырмандары

Әуезов шығыс әдебиетінің ежелгі тарихымен медреседе оқып жүрген кезінде-ақ жақсы танысты. Абайдыңтанымдык қайнар көзінің негізгі үш арнасының бірі - шығыс әдебиеті деп қарады. Ол ақынның шығармашылық шеберлігінің калыптасуындағы шығыстық жанрлардың ықпалына тоқтала келіп: «Араб, парсы әдебиетінің талайын шарлап тастаған бала ақын жаңағыларға еліктеп, ғаруз уәзіні (мәт уәзінімен) бәйіт, жыр жазады... Алғаш талпынудың бұран жолы өз тілінен, ана тілінен қашаңдатып әкетеді. Сұлудың Шығыс поэзиясының салтымен мәдиқтау - бұл тілді ғана емес, өлеңнің ұйқасын да, ырғағын да билейді. Жаңағы өлең калыпты «рубағи» - төрттік - апғашқы үш жол бір ұйқасып, төртінші жол келесі төрттіктіңтөртінші жолымен ұйқасатын өлең үлгісі. Қазақта жоқ, араб, парсы үлгісі... Араб, парсы поэзиясының әсері түркі топырағына көшкенде, бұл тілді өкпеге тепкілеп, талқылап та, созғылап мәт уәзініне көндіруді дағды қылған» деп иран әдебиетінің ежелгі өлең құрылымына талдау жасайды (20 томдық шығармалар жинағы, 1984, 15- том, 127-128-беттер). «Қалила мен Димна» мен «Синдбад хикаяларының» қазақ арасында таралуы және осы шығармалардың негізінде туған аңыздар мен ертегілер, қиссалар жөнінде «Ертегілер», «Айтыс елеңдері», «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры», «Қазақ әдебиетінің тарихын жасау мәселелері», «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» атты мақалаларында және абайтану саласындағы еңбектерінің барлығында да пайымды пікірлер білдірді. Қазақ әдебиетінің көлеміндегі ғаруз әсерін тексеру және соның бір жағын Абайға да тірей тексеру әдебиетшілердің алдындағы бір сыни проблема деп атап керсетті. Әуезов «Шаһнама» дастаны және оның бұтақтары туралы қазақ эпосы мен фольклоры, кітаби акындар мен Абай туралы мақала, зерттеулерінде барынша кеңінен мағлумат береді. Нәзира дәстүрі женінде арнайы тоқталады. Т.Ізтілеуов жырлаған «Рүстем-дастан» поэмасына жазған алғы сезінде батыр Рүстемнің аты - қазақ халқының ортасына кеп заманнан жайылған ауызша аңыз-әңгімелер, ертегілерден мәлім болған аса даңқты ат. Оның жайын жалғыз қазақ халқы емес, қазақпен туыстас, тілдері жақын өзбек, түрікмен, қырғыз, татар, қарақалпақ елдерінің бәрі де кебінше қара сөзбен айтылған ертегі, аңыз әңгіме ретінде баяндайтын. Сол бар тілдегі Рүстем жайындағы әңгімелердің түп негізінің бірі - атақты шығыс классигі Әбілқасым Фирдауси жазып шығарған «Шаһнама» болады. Бірақ Рүстемнің жайы жалғыз Фирдаусиден басталмайды. Ол турасындағы көне аңыз, әңгімелер Фирдаусиден бүрын да көп жайылған болатын...

Мынау еңбекті Фирдаусидің «Шаһнамасынан» тікелей жасалған аударма демейміз, сол Фирдауси үлгісімен халық ақыны Тұрмағамбеттің өзі өлең етіп жазған Рүстем женіндегі дастанның қазақша нұскасы деп бағалады (20 томдық шығармапар жинағы, 1985, 20-том, 456-457-беттер). Абайдың философиялық көзқарасының таным көздерін талдай келіп, Әуезов: «Абай имам Ғазалидей сыншы мүсылман, үя бүзар діндарға ұсай бастайды» деп бағалауының түпкі негізі осында жатыр (20 томдық шығармалар жинағы, 1984, 15-том, 132-бет). Әуезов жаңа иран әдебиетінің озық үлгілерімен ішінара таныс болды. Бірақ та екі елдің арасындағы мәдени байланыстың үзіліп қалуына байланысты толық мағлұмат алудың мүмкіндігі келмеді. Тек Азия-Африка жазушыларының Ташкентте өткен конференциясы мен Душанбедегі межілісі тұсында ғана әдеби байланыс қайтадан жапғанды. Иран әдебиетінің 20 ғасырдағы өкілдерінің бірі, КСРО-ға саяси баспана іздеп келген Ә.Лахутидің шығармашылығы туралы Әуезов Лахутидің ізденулері ерекше бөлек екенін, оның көне жырлардың бейнелеу, өлшеу, ырғак жағын өзгерте жүріп, ұлы дәстүрлерді, біздің заманның жаңалық- тарын қосып, жаңғырта байыту жолында зор көркемдік жетістікке жеткенін жазды. Әуезовтің «Қараш-Қараш оқиғасы» (1966) мен «Абай жолы» ро- ман-эпопеясы (1997) парсы тіліне аударылды. Жазушының туғанына 100 жыл толуына арналған мәдени шарапар Тегеран қаласында еткізілді.