Камен қалашығы

Камен қалашығы – Қара теңіздің солтүстігінде сақталған сақтардың көрнекті ескерткіштерінің бірі. Аса маңызды сауда, қолөнер орт. (б.з.б. 5 – 3 ғасырлар) болған. Украинаның Запорожье облысындағы қазіргі Никополь қаласы маңында, Днепрдің сол жағасында орналасқан. Алғаш рет 1594 жылы неміс саяхатшысы Эрих Лясота көріп, қысқаша сипаттама берген. 19 ғасырдан бастап Камен қаласының сыртқы пішінін суреттейтін жазба деректер көбейді. 1899 – 1900 жылы Д.Я. Сердюков, 1929 жылы Ф.Н. Киранов алғашқы шағын қазбаларды жүргізді. 1937 – 50 жылдары жүргізілген Б.Н. Граковтың негізгі қазбалары ғылымға үлкен жаңалықтар мен құнды деректер әкелді. Қала орнында бастапқыда көне дәуірдің шағын қоныстары, б.з.б. 5 ғасыр соңына қарай алғашқы сақ қабаты қалыптасқан. Бұл қаланың іргетасы қаланған уақыты болса, б.з.б. 4 – 3 ғасырлар – оның гүлденген кезі. Шығыстан келген сармат тайпалары үлкен қатер төндіргендіктен, қала тұрғындары олардан ұзақ уақыт қорғануына тура келді. Б.з.б. 3 ғасырда қала тіршілігі тоқтап, аздаған тұрғындар қалған. Мұнда адамдар б.з. 3 ғ-ына дейін мекендеді, бірақ қала тіршілігі қайта жанданған жоқ. Сақтардан кейін қаланың орнында басқа тарихи кезеңдердің түрлі қоныстары бой көтеріп отырды. Арнаулы зерттеулер жүргізілмесе де, Алтын Орда теңгелері мен басқалай заттардың табылуы орта ғасырларда мұнда қыпшақтар мекендегенін көрсетеді. Камен қалашығы сақ дәуірінде саяси-экономикалық тұрғыдан аса маңызды қала орт. қызметін атқарды. Оның алып жатқан жер көлемінің өзі 12 км². Солтүстік және батыс жақтан қала сумен шектелсе, дала жағынан күшті жалдармен, әрі орлармен қоршалған. Сақ ақсүйектері тұрған акрополь Оңтүстік-батыс бұрышта, қалған бөлігін “кучугурлар” деп аталатын қарапайым халық тұрған орамдар алып жатыр. Бір қызықты жайт, қорғаныс жалдары мен қаланың үйлеріне дейінгі аралықта жалпақтығы 700 – 1000 м бос жер қалдырылған. Граков мұны екі себеппен түсіндіреді. Біріншіден, шапқыншылық кезінде осы алаңқайға қала тұрғындары малдарын ұстаған. Екіншіден, қоршаған жау сырттан жандырғыш оқпен атқылағанда, өрттен сақтану үшін үйлерді әдейі алысырақ салып отырған. Далалықтардың жауынгерлік өнерін ескеретін болсақ, бұл екі пікір де ақылға сияды. Акропольде сақ қоғамының бай өкілдері тұрғанын табылған сәндік заттар, сырттан келетін тауарлардың шоғырлануы көрсетеді. Мұндағы тастан салынған үй құрылыстары да неғұрлым үлкен әрі қорғаныс мақсатында қолданылған. Қарапайым тұрғындар жеркепелер мен ағаш тіреулі үйлерде тұрған. Мұндағы заттар – ең алдымен күнделікті тұрмыс қажеттері. Көптеп табылған қыш ыдыстар қолдан жасалған және толығымен сақ қышының ерекшеліктеріне сәйкеседі. Ұсталық, тері илеу, ағаш өңдеу, тоқымашылық кәсіптерінің жоғары дамығанын көрсететін көптеген заттай деректер бар. Қала өмірінде сауда айналымы, әсіресе, грек әлемімен арадағы сауда қатынастары үлкен орын алған. Тұрғындардың негізгі күнкөрісі мал шаруашылығы мен егіншілік болған.