Китаб әл-Идрак ли-Лисан әл-Атрак

Китаб Әл-Идрак Ли-Лисан Әл-Атрак (“Түркі тілі туралы жазылған түсіндірме кітап”) – Асир әд-Дин Әбу Хайян (1256 – 1344 ж.) мәмлүк қыпшақтарының тілі туралы жазылған грамматикалық оқу құралы (15 ғ.). Ол Араб халифатының Испаниядағы мәдени әкімшілік орталық – Гренада қаласында туған (африкалық бербер тайпасынан шыққан). Каир қаласында филология мен Құраннан бірнеше жыл сабақ берген. “Заманамыздың дүниежүзілік имамы” деген атақ алған. Қыпшақ тілінің Мысыр елінде қаншалықты үлкен маңызы бар екендігін түсініп, осы тіл туралы бірнеше кітап жазған (“Түркі тілі грамматикасының гүлін жинаған кітап”, “Түркі тіліндегі етістіктер”, “Түркі тілі грамматикасының жарқын інжу-маржаны”, “Түркі тілі туралы түсіндірме кітап”). Біздің заманымызға дейін жеткен еңбегі осылардың соңғысы ғана (1312 ж. 18.12. Каир қаласында жазылып біткен). Автор өз жұмысын қалай жазғандығы туралы былай дейді: “Сөздерді мен біртіндеп тілді жақсы білетін әр адамның аузынан жазып алдым. Оларды өзімше бір тәртіпке келтірдім. Грамматика туралы жазылған қағидаларды басқа бір еңбектен емес, өз ойым, өз түсініктерімнен ғана шығарып жаздым. Онда мен абзал мақсат пен ізгі ниет қана көздедім. Сөздерді жинау үстінде мен жұпар исі аңқып тұрған сәнді бақшаның әр алуан ағаштарынан шырынды жеміс теріп жүргендей болып қатты рахаттандым, жаным жай тауып, үлкен пайда көрдім. Көп сөздің қотарылған алып теңізінен інжу-маржан тастарын талмай іздеп, тауыса тердім де, белгілі бір тілдің өзіндік табиғатын білуде бірінші орынға ие болдым. Сондықтан мен кітабымды “Китаб әл-идрак ли-лисан әл-атрак” деп атадым”. Бұл кітаптың түпнұсқасы жоқ, екі түрлі көшірмесі бар. Оның біреуін 1335 ж. аты белгісіз бір кісі жасаған. Көл. 132 бет. Көшірменің оқушылары көп болған болу керек, оның бетіне, шет-шетіне, жол-жолдың арасына қосымша жазылған сөздер мен сөйлемдер, әріптер көп (жалпы саны 1000 шамалы). Екінші көшірмесін 1402 ж. Ахмед ибн әл-Шафиғ жасаған. Көл. 194 бет. Екі көшірменің арасында азды-көпті айырмашылық бар. Екеуі де Түркияда сақтаулы. Қолжазба ең алғаш 1891 ж. жарияланды (Cтамбұл). Екінші рет осы қалада 1931 ж. басылды. Кітап екі бөлімнен тұрады: 1) сөздік бөлімі (қыпшақша-арабша, есімдер мен етістіктер, 3500-дей сөз бар); 2) грамматика бөлімі: фонетика мен морфология (78 бөліктен құралған). Автор өзі зерттеп отырған тілде 32 дыбыс бар дейді: б, ж, н “дұрыс айтылатын” дыбыстар да, п, ч, ң, к “бұзылып айтылатын” дыбыстар деп көрсетеді (араб тілінде б, ч, ң дыбыстары айтылмайды). Грамматика бөлімін автор “есімдер”, “етістіктер” және “қосымшалар” деп үш топқа бөледі де, оларды жеке-жеке қарастырады. Еңбектің “Сөздік” бөлімінде әрбір сөз ретіне қарай басқа тілдердегі нұсқаларымен салыстыра беріледі де, олардың шыққан тегі мен өзгеру өрісі барынша дәл көрсетіліп отырады. Қыпшақ сөздері жеті түрлі тілдердегі баламаларымен салыстырылады (түрік, түрікмен, татар, ұйғыр, бұлғар, түркістанша және тоқсоба тілі). Дүниежүзілік түркітануда сөз болып отырған шығарманың маңызы өте зор, шет елдерде (неміс, француз тілдерінде) бұл туралы бірнеше еңбектер жарияланды.

Дереккөздер

Маженова М.Н.,. АКД, А.-А., 1969;
Расулова Н.А.,, Таш., 1969;
Құрышжанов Ә., Мәженова М.,, 1966, ғ4, 14 – 15, 18 – 19 б.; Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М.,
, 1971, 54–56 б.

Қазақ Энциклопедиясы, 11 - том