Контаминация

Контаминация (лат. contaminato - қосылу, араласу, жымдасу) - екі элементтен үшінші жаңа тілдік бірлік (единица) жасау (Біріккен сөздер).

Тілдің даму барысында жаңа ұғымды, кейде тіпті ойды білдіру үшін немесе оған экспрессивті-модальды мән қосу үшін кейде тіркесудің белгілі шеңбері сақталмай, түбірге қосылмаған қосымша жалғанып немесе сөз бұрын тіркеспеген екінші сөзбен тіркесіп жаңа тілдік бірлік (единица) жасалып қалыптасады. Осындай жаңа тілдік бірліктердің бір түрі.

Контаминация арқылы жасалған туындылар (туынды сөздер, тұрақты және еркін тіркестер) болып келеді. Мысалы, Кісі киімі кіршіл, кісі аты тершіл. Осындағы кіршіл, тершіл сөздері әдеттегі кіршең, тершең түрінде болмай, кір, тер зат атауларына бейімділік мәнін беретін ұйқышыл, тершіл сездеріндегідей -шыл, -шіл қосымшасы арқылы жаңа сөз жасалып қалыптасқан. Негізінен екі синоним тіркескен.

Контаминация арқылы үшінші жаңа тіркес жасалады. Орыс тіліндегі "играет значение" деген тіркес "играет роль" және "имеет значение" деген тіркестерден яғни бірінші тіркестің бірінші сөзі, екінші тіркестің екінші сөзінен алынып жасалған. Қазақ тіліндегі тауы қайту тұрақты тіркесі тауы шағылу және беті қайту тіркестерінен жасалған. Тауы шағылу тіркесі ертеде-ақ қалыптасқан болу керек, өйткені оның құрамындағы тауы да, шағылу да қазір жеке қолданылмайды. Сондай-ақ Абайдың "Көлеңкесі түседі көкейіңе, Әр сөзін бір ойланып салмақтасаң" немесе "Қысқа күнде қырық жерге қойма қойып, Қу қулық тілмен сауған заңы құрсын" деген өлең жолдарындағы Көлеңкесі түседі көкейіңе деген көлеңкесі суға я жерге түседі деген мен көкейіне қону тіркестерінен жасалғаны байқалады. Әдетте қайта-қайта жанжалдасып, таласа беруді "қысқа күнде қырық ұрысысты" дер еді. Абай оны өзінше өзгертіп, пәле-жаланы қойма сөзімен алмастырып, бір жағынан, бұзықтықты, екінші жағынан, пәле-жаланы бір жерге сыйғызып образды тіркес жасаған. Контаминация құбылысы сөйлеу тілде де көркем сез шеберлерінің қалам ұшынан да сындарлап шығып, тілдің коммуникативтік те, эстетикалық та қызметін атқаруға үлес қосады.