Кристалдардың сырт бейнелері мен қоспақтары

Кристалдардың сырт бейнелері мен қоспақтары. Кристалдардың жоғарыда айтылған түзу геометриялық формалары тек таза кристалдарда және олардың қолайлы жағдайларда өскендерінде ғана болады. Табиғи жағдайларда кристалдардың химиялық құрамы таза бола бермейді, олардың ішінде әр түрлі қоспалары болады. Ол қоспалар кристалдың геометриялық формасына өзгеріс енгізеді. Сонымен қатар кристалдар өскен кездегі сыртқы жағдайлар да олардың геометриялық формасына әсер етеді.

Мысалы, куб формалы кристалдардың тік бұрышты параллелепипед түрінде өсуі мүмкін. Үш қырлы немесе алты қырлы болып өсетін кристалдар кейде жұқа моноклиндік формада кездеседі (мысалы, кейбір кварц түрлері осындай).

Кристалдың өскен ортасы (средасы) әр түрлі симметриялық дәрежеде болады. Егер ортаның симметриясы өсетін кристалдың симметриясынан жоғары болса, онда кристалл өзіне тән ең жоғары дәрежелі симметриялық формасында кристалданады. Егер ортаның симметриясы кристалл симметриясымен бірдей болса, онда кристалдың табиғи дұрыс өсуіне жағдай туады. Егер ортаның симметриясы кристалл симметриясынан төмен болса, онда кристалл өзінің формасын өзгертіп, төменгі формаларда кристалданатын болады.

Ортаның симметриясы дегеніміз — кристалл ескен айналаның физикалық және химиялық қасиеттеріне байланысты түсінік. Ортаның барлық жағында физика-химиялық қасиеттер (қысым күші, кызу, концентрация т. б.) бірдей болса (мысалы, гидростатикалық жағдай), онда ортаның симметриясы ең жоғары дәрежеде (шар) деп түсіну керек. Бір жағында қысым күші басым болса, мысалы, кристалл қысылған екі жарықтың арасында өсетін болса, онда ортаның төмен дәрежелі симметрияда (моноклиндік) болғаны. Осындай жағдайда кристалдардың өзіне тән емес әр түрлі қисық формалары кездеседі. Солардың кейбіреулеріне тоқталайық.

Бұрама кристалдар

Табиғи өскен кристалдардың жақтары дәл геометриялық жазық түрінде бола бермейді. Оның бетінде көбінесе қисық шұқыршақтар болады, оны вициналь деп атайды.

Кристалл жақтарының тура өспеуінен, оның жетілмей жатып қисаюынан (вициналь салдарынан), тағы басқа себептерден кейде кристалдар есіліп, бұралып өседі.

Сферолиттер

Бір ғана центрден немесе бірнеше сирек кездесетін центрден тез өскен уакытта кристалдардың инедей жінішке агрегаттары сәулеше тарап, шардың радиусы бойынша өседі. Осындай құрылысты кристалдар тобын сферолит деп атайды. Сферолиттің өзі ортотропизм деп аталатын құбылыстан пайда болады, яғни кристалдың өсу бағыты оның құралу бағытына перпендикуляр болу керек. Сферолит формалар көбінесе майда кристалды затта кездеседі.

Друзалар

Бір бетке щётка сияқтанып қатар өскен кристалдардың тобын друзалар деп атайды. Бұған кварц кристалдарының көп кездесетін друзалары мысал бола алады.

Қоспақтар

Бір тектес екі кристалл бір-бірімен айнаға түскен сурет тәрізденіп немесе 180°-қа төңкеріліп, айқасып өссе, оны қоспақ дейді. Қоспақтардың түрлері көп және олар кристалда жиі кездеседі. Сондықтан оны кристалдарды бір-бірінен айыру белгісі ретінде қолданады.

Бұлардан басқа кейде екі түрлі затта коспақталып кездеседі. Мысалы, слюданың бетінде иодты калий (KJ) кристалдарының текшелері өседі. Кейде бір заттың бір формадан екінші формаға айналуында да қоспақтар пайда болады. Мысалы, кварц 575 градустан жоғары температурада гексагондық сингонияға, онан төменірек температурада тригондық сингонияға айналады. Гексагондық кристалдын, құрылысы бұзылғанда тригондық кристалдардын, кептеғен майда қоспақтары пайда болады.

Кристалдың өсу фигурасы, дендриттер

Кейбір жағдайларда кристалдың жақтарынан гөрі бұрыштары мен қырлары тез өседі. Жақтары шабан өсіп, бұрыштары мен қырлары шапшаң ескен кристалдардың формасы жаңа салынып жатқан үйдің каркасы сияқты, немесе жұлдыз сияқты, немесе бұтақты өсімдік сияқты болып келеді. Кристалдың өсу фигурасы деп осындай формаларды айтады. Өйткені ондай формалар өсе келе толып, кәдімгі кристалл түріне айналады. Қардың жұлдызша кристалдары да осыған жатады.

Өсімдік тәрізденіп өсетін кристалдарды дендриттер деп атайды (гр. дендрон — ағаш). Дендриттер күміс, марганец, темір сияқты металдар қоспасы кристалдарында жиі кездеседі.

Бұл айтылғандардан басқа кристалдардың сырт формаларында да толып жатқан өзгешеліктер болады. Мысалы, кристалдардың ағаштың есу сақинасы сияқтанып өсуі (Лизеганг сакинасы) т. б. Мұндай формалар кристалдарда ғама емес, сонымен қатар түрлі-түрлі минерал заттарда да болады. Сондықтан оларды минералогия бөлімінде қарастырамыз.