Көкжиек тұстары
 | Бұл мақала әлі тексерістен өтпеді. Тексерілмеген мақалалардағы мәліметтер сенімсіз болуы мүмкін.
|
Географияда көкжиек тұсы дегеніміз негізгі төрт бағыттың бірі (солтүстік, оңтүстік, батыс, шығыс).
Көкжиек тұстарын анықтау[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Солтүстік пен оңтүстік бағыттары Жердің полюстерімен, ал шығысы мен батысы (ғаламшардың өз осінің айналасында айналуымен байланысты) аспан денелерінің айқын көтерілуі мен төмендеуімен анықталады. Ежелгі дәуірден бастап адам оңтүстік бағытты - күннің шарықтау шегінде орналасуымен, шығысты - шығатын жерімен, ал батысты - күн бататын жермен анықтады; ал солтүстік бағыты (Солтүстік жарты шарда) Поляр Жұлдызымен анықталды. Қазіргі карталарда солтүстік жағы әдетте жоғарғы жағында, оңтүстік төменгі жақта, батыс сол жақта, шығыс оң жақта орналасқан. Ескі карталарда оңтүстігі немесе шығысы жоғарғы жақ ретінде көрсетілуі мүмкін.
Солтүстік пен оңтүстік бағыттары Жердің полюстерімен, ал шығысы мен батысы (ғаламшардың өз осінің айналасында айналуымен байланысты) аспан денелерінің айқын көтерілуі мен төмендеуімен анықталады. Ежелгі дәуірден бастап адам оңтүстік бағытты - күннің шарықтау шегінде орналасуымен, шығысты - шығатын жерімен, ал батысты - күн бататын жермен анықтады; ал солтүстік бағыты (Солтүстік жарты шарда) Поляр Жұлдызымен анықталды. Қазіргі карталарда солтүстік жағы әдетте жоғарғы жағында, оңтүстік төменгі жақта, батыс сол жақта, шығыс оң жақта орналасқан. Ескі карталарда оңтүстігі немесе шығысы жоғарғы жағында орналасуы мүмкін.
Жұлдызды аспан карталары, ереже бойынша, жер бетінің карталарынан айырмашылығы, аспанда (аспан сферасы) бақылаушының астында емес, оның үстінде көрінетін етіп бейнеленген. Бұл жағдайда аспан экваторының бағытына қарап тұрған бақылаушы үшін оңтүстік алдыңғы, солтүстік артқы, шығыс сол жақта және батыста оң жақта болады.
Адамды кеңістікке бағдарлау кезінде төрт жақ принципі де қолданылады: «алдыңғы жақ», «артқы жақ», «сол жақ», «оң жақ». Бұл жағдайда бағыттар бекітілмейді және адамның өзіне қатысты таңдалады.
Қоршаған әлемді танудағы адам үшін жер бетінде төрт бағытты бағдарлау принципі маңызды кезең болды.
Төрт қағидасы фольклорда, әдет-ғұрыпта, көптеген халықтардың, соның ішінде славяндықтардың діни жораларында көрінеді:
- «Төрт жағыңа бар»; («пойти на все четыре стороны»)
- Төрт бөліктен тұратын трипильдік құрбандықтар төрт крестпен кардинальды нүктелерге дәл бағытталды, тіпті егер бұл бағыт үйдің қабырғаларының бағытынан өзгеше болса да, т.б.
Шеңберді төрт бағытқа - солтүстік, оңтүстік, батыс, шығысқа бөлуден басқа, бағдарлау мәселелері дамыған сайын, аралық бағыттары бар қосымша бөлімдер енгізілді: солтүстік-батыс, солтүстік-шығыс, оңтүстік-батыс, оңтүстік-шығыс; барлығы сегіз бағыт болды. Кейінірек келесі аралық бөлімдер енгізілді: бағыттар санын 16-ға дейін жеткізетін солтүстік-солтүстік-батыс, батыс-солтүстік-батыс және т.б.
Негізгі нүктелерді бейнелейтін түстер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Магнитті солтүстікке бағытталған компас инесінің дәстүрлі түсі қызыл.
Шартты белгі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Негізгі нүктелерді белгілеу үшін 4 латын әрпі жиі қолданылады: N, S, E, W, (бұл ағылшын тіліндегі негізгі нүктелер атауларының бірінші әріптеріне сәйкес келеді - Солтүстік, Оңтүстік, Шығыс, Батыс) немесе С, О, Ш, Б қазақ тіліндегі негізгі нүктелер атауларының әріптері - Солтүстік, Оңтүстік, Шығыс, Батыс).
Сонымен қатар, ресейлік теңіз навигациясы тарихында ұзақ уақыт бойы неміс тілдерінің негізгі нүктелері жиі қолданылған (олар бүгінгі күнге дейін де қолданылып келеді) - Nord, Süd, Ost, West (Норд, Зюд, Ост, Вест).
Бұл Петр дәуірінде - Ресей империясының әскери-теңіз күштері дүниеге келген 18 ғасырдың басында - орыс тіліне көптеген терминдер голланд тілінен енген болатын, және негізгі нүктелер үндес болатын келесі атауларлармен аталды. Оларға қатысты неміс тілі: N — noord (норд), O — oost (ост), Z — zuid (зюйд), W — west (вест).