Көкмардан (көне қала)

Кокмардан - ежелгі қалашық. Шәуілдір ауылынан 5 км оңтүстікке қарай жерде, көкмардан шатқалында орналасқан 1948—49 ж. Оңтүстік Қазақстан археология экспедициясы (жетекшісі А.Н.Бернштам), 1977— 83 ж. Оңтүстік Қазақстан кешенді археология экспедициясы (жетекшісі К.Ақышев) зерттеу жұмыстарын жүргізген. Қалашықтың орталық Бөлігі солтүстіктен оңтүстікке созыла жатқан ауданы 3,2 гектар, биіктігі 15 м төбе. Солтүстік бөлігінен анықталған цитадельдің (биіктігі 16 м) үстіңгі бөлігінің ауданы 25x25 м. Орталық Төбе айналасынан жалпы ауданы 4 гектарға жуық Рабад орны анықталған. Қалашықты оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай үлкен көше кесіп өткен. Сондай-ақ, "айналма" көше орны да анық байқалады. Археология ізденістер барысында ескерткіштің 6 ғасырдың 1 жартысы мен 7 ғасырдағы құрылысы жақсы зерттелген. Қалашық бірнеше үйлерден тұратын кварталдарға (махалла) бөлінген. Қазба жұмыстары 10 шақты кварталда жүргізілген. "а" кварталының ауданы 370 м2. Одан 5 баспана және ғұрыптық мақсатта салынған құрылыс орындары аршылған. Үйлер төртбұрышты келген бір немесе екі бөлме етіп тұрғызылған. Екі бөлмелі үйлерге жапсарластырыла шаруашылық пен тұрмысқа қажетті заттарды, тағамдарды сақтайтын ыдыстар, т.б. Қойылған шағын бөлмелер салынған. Бөлме қабырғаларына жағалай г, п тәрізді сыпа (суфа) жасалынған. Кейбір үйлердің бұрыштарынан еденнен 0,5—0,7 м биіктіктен сопақша етіп жасалынған диаметрі 0,3— 0,4 м медальон табылған. Оның астына биігірек етіп тұғыр жасалынған. Бетінен күл қалдықтары ұшырасқан. Бұл діни жоралғыларды атқаратын орын болса керек. Осы кварталдағы ғибадатханаға (аумағы 4x4) адамдар үш баспалдақ арқылы түскен. Қазба жұмыстары кезінде темірден жасалған заттар (пышақ, шот, садақ ұшы, т.б.) Алтын тоға аршып алынған. Сондай-ақ, сүйектен жасалған заттар (түйреуіш, күрделі садақ бөліктері, т.б.), алуан түрлі керамикалық ыдыстар (құмыра, тостаған, сап таяқ, т.б.) көптеп табылған. Көпшілік ыдыстар сұр, қара ангобпен көмкерілген. Кейбір ыдыстардың ұстағышы мен иық тұсына таңба секілді түрлі белгілер салынған. Алынған материалдарға қарағанда к-ды тұрғындары б.з. Бас кезінен б.з. 7 ғ. аралығында мекен еткен. Олар егін егіп, мал өсірумен айналысқан.