Көкмардан (көне қала)
| Көкмардан қалашығы | |
 | |
| Мәртебесі |
Түркістан облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіш3 |
|---|---|
| Қазіргі жері |
|
| Қалануы |
б.з.д. І мыңжылдықтың екінші жартысымен б.з. VIII ғасыр |
| Орналасуы |
42°44′49″ с. е. 68°19′28″ ш. б. / 42.74694° с. е. 68.32444° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 42°44′49″ с. е. 68°19′28″ ш. б. / 42.74694° с. е. 68.32444° ш. б. (G) (O) (Я) |
|
| |
Көкмардан қалашығы – Отырар алқабындағы б.з.д. І мыңжылдықтың екінші жартысымен б.з. VIII ғасырына жататын қоныстар мен қалалардың үлкен тобы шоғырланған орталығындағы ең ірілерінің бірі. Түркістан облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген археология ескерткіші.
Орналасқан жері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Арыс өзенінің сол жағалауындағы Көкмардан жерінде орналасқан. Отырар қаласына дейінгі арақашықтық – 20 км, Арыстың қазіргі арнасы мен Шәуілдір ауылынан батысқа қарай 7 км жерде орналасқан. Бұл – Арыстың сол жағасындағы шамамен 100 м2 жерді алып жатқан ірі төбе. Мұнда Пұшықмардан, Қостөбе, Сейітмантөбе, Ахайтөбе, Шөлтөбе сынды әртүрлі көлемдегі ондаған төбелер бар. Географиялық жағынан олардың барлығы Арыстың бір заманда толып аққан, қазір құрғап қалған сағасына байланысты орналасқан.
Зерттелуі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1948-1949 жылдары Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы (жетекшісі А.Н. Бернштам), 1977-1983 жылдары Оңтүстік Қазақстан кешенді археология экспедициясы (жетекшісі К.А. Ақышев) зерттеу жұмыстарын жүргізген.
Қалашық құрылысының сипаты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қалашықтың орталық Бөлігі солтүстіктен оңтүстікке созыла жатқан ауданы 3,2 гектар, биіктігі 15 м төбе. Солтүстік бөлігінен анықталған цитадельдің (биіктігі 16 м) үстіңгі бөлігінің ауданы 25x25 м. Орталық Төбе айналасынан жалпы ауданы 4 гектарға жуық Рабад орны анықталған. Қалашықты оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай үлкен көше кесіп өткен. Сондай-ақ, "айналма" көше орны да анық байқалады. Археология ізденістер барысында ескерткіштің VI ғасырдың 1 жартысы мен VII ғасырдағы құрылысы жақсы зерттелген.
Қалашық бірнеше үйлерден тұратын кварталдарға (махалла) бөлінген. Қазба жұмыстары 10 шақты кварталда жүргізілген. "а" кварталының ауданы 370 м2. Одан 5 баспана және ғұрыптық мақсатта салынған құрылыс орындары аршылған. Үйлер төртбұрышты келген бір немесе екі бөлме етіп тұрғызылған. Екі бөлмелі үйлерге жапсарластырыла шаруашылық пен тұрмысқа қажетті заттарды, тағамдарды сақтайтын ыдыстар, т.б. Қойылған шағын бөлмелер салынған. Бөлме қабырғаларына жағалай г, п тәрізді сыпа (суфа) жасалынған. Кейбір үйлердің бұрыштарынан еденнен 0,5-0,7 м биіктіктен сопақша етіп жасалынған диаметрі 0,3-0,4 м медальон табылған. Оның астына биігірек етіп тұғыр жасалынған. Бетінен күл қалдықтары ұшырасқан. Бұл діни жоралғыларды атқаратын орын болса керек. Осы кварталдағы ғибадатханаға (аумағы 4x4) адамдар үш баспалдақ арқылы түскен.
Табылған қару-жарақтарға жебенің темірден жасалған үш қанатты ұштары, сүйек қаптамалары бар құрамалы садақ, ұзын семсерлер мен бір жүзді қанжарлар жатады. Жерлеу орындарынан бір кезде қайыс белдікке бекітілген темір мен қоладан жасалған қапсырмалар көп шыққан. Әшекейлер арасында – әйел мәйіттерімен бірге қойылған тас, металл және шыны моншақтар; қола немесе алтын түйіршіктері бар түрлі тастардан көз салынған сырғалар мен салпыншақтар; жіңішке сымдардан тоқылған алқалар, түйреуіштер жиі кездеседі. Сонымен қатар қола айна, сурьма-таштар – қасты сүрмелеуге (бояуға) арналған графиттен жасалған таяқшалар әйелдердің жерлеу орындарына жатады. Жылтыр шынымен көзделген медальон мен қола тізбек ерекше қызығушылық тудырады. Сондай-ақ қоладан жасалған ешкі мен құстардың мүсіндері жиі ұшырасатын түрлі тұмарлар кездеседі. Ақық, агат, гагат, тау хрусталі және шыныдан жасалған моншақтар да ұшырасады. Сонымен қатар асыл металдардан жасалған әшекей бұйымдар да жерлеу заттарының негізгі бөлігін құрайды.
Көкмардан қаласы отқа табыну ғибадатханасының маңында қалыптасқанын археологиялық қазба нәтижелері көрсетті. Тікбұрышты жобадағы ғибадатхананың от алтары шығыс бөлігінде орналасқан. Қала ішіндегі жеке үйлердің ішінде отқа табынумен байланысты үй ішіндегі құрылыстары да кездеседі.[1]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Қазақстанның киелі орындарының географиясы: Табиғат, археология, этнография және діни сәулет өнері нысандарының тізілімі / Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА академигі Байтанаев Б.Ә. – Алматы: Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, 2017 – 1-шығарылым. – 904 б. ISBN 978-601-7312-78-7
| ||||||||||||||||||||||||
