Көмбе (мәре)

Көмбе. Суретті салған Ө. Нәбиұлы.

Көмбе, Мәре – ат жарысында сәйгүліктердің жіберілетін және тосып алатын орын және ат шауып өтетін қашықтықтың екі шетін белгілейтін атау, ең шеткі межелер. Қазақы ортадағы тілдік қолданыста ат жарысының басталатын және аяқталатын жеріне қатысыты көмбе ұғымымен бірге "мәре", "меже", "сөре", "қарақшы" сияқты атаулар да қолданылады. Тілдік және этнографиялық мәліметтерге ден қойсақ, бұл атаулар бір-бірінің орнына қолданыла беретіндігі байқалады және оның өзіндік себептері де бар.

Көмбе орны және ереже шарттары

Ат жарысында алдымен бәйге аттарының келуін күтетін жер анықталады. Мұндай көмбе ретінде көбінесе айнала толық көрінетіндей биіктеу төбе бар жазық жер таңдап алынады. Ондай төбені "қарауыл төбе", "бәйге төбе" деп атайды. Аттардың келіп жетуге тиісті орынды ұзын сырыққа байланған қарақшы деп аталатын жалаумен белгілейді. Осы қарақшы тұсына алғаш келген алғашқы ат үзіп өтетіндей жіптен керме тартылады. Бұл көмбеде жарысқа төрелік жасауға арнайы тағайындалған кіреші (кереші) деп аталатын төреші мен оның көмекшілері болады. Көмбеге жеткен аттардың келу ретін, жарыс ережелерін бұзбағандығын айқындаған соң, соған сәйкес тігілген бәйгені үлестіріледі. Көмбеге ең соңынан шауып жеткен атқа «көктайынша» деп аталатын сый тартылады. Ал көмбеге жете алмаған аттарға жүлде берілмейді. Көмбеде белгіленген жүлде санына сай даяғашылар болады. Олардың міндеті көмбеге жеткен аттарды ұстап, шабандоздың басындағы баскиімін (орамал, бөрік) алу және келу ретін жариялау болып табылады. Кейде шабандоздар көмбедегі қарақшыдан өткенде бөріктерін төрешілерге де лақтыратын болған. Мұнда бас киімдер аттардың келу ретін анықтауда талас туындай қалса дәлел ретінде пайдаланылған. Аттар жеткенше осы көмбе маңында сайыс түрлері (күрес, арқан тартыс, т.б.) мен ойын-сауық өткізіледі.

Көмбеге жақын меже

Ат жарысында кездесетін көмбеге жақын келесі бір межені "келе" деп атайды. Қазақ арасында қалыптасқан ат жарысының ережесі бойынша келеге жеткен бәйге атына көтермелеу мүмкіндігі беріледі. Келе мен көтермешілер әр жарыстың алдында келісіліммен анықталады. Сонымен қатар аттар шауып өтуге тиіс жол бойындағы бірнеше межелерде даяғашылар болады. Жол бойындағы даяғашылардың міндеті жарыс аттарының жолды қысқарта қиып өптеулерін және т.б. жарыс ережелерін бұзбауын қадағалау болып табылады.

Қосымша көмбе

Алдын ала келісілген бәйге аттары шауып өтуге тиіс қашықтықтан аттар жіберілетін екінші көмбе белгіленеді. Бұл жарыс басталатын жерді – "ат жіберетін жер", "мәре" деп те атайды. Әдетте жарыс басталатын көмбеге сәйгүліктерді бір күн бұрын апарады. Жауапты адамдар сәйгүліктерді белгіленген орынға жинап, барлығын бір мезгілде жібереді.

Әдебиеттер

• Плотников В.Н. Поминки (Ас). Этнографический очерк из быта Зауральских киргизов. ЗООРГО. Вып. 1. Оренбург, 1870. С.137–150;
• Кәмәлашұлы Б. Қазақ халқының дәстүрлі құсбегілігі және атбегілігі. Алматы, «Өнер» баспасы, 2006. 88-89 бб.;
• ҚР МОМ – материалдарынан;
• ОМЭЭ – материалдарынан.