Көне ұйғыр қолжазбалары

Көне ұйғыр жазуы¹ - көне жазба мұралары. Көне ұйғыр жазба ескерткіштері негізінен алғанда Шығыс Түркістан мен қазіргі Моңғолия жерінде сақталған. Көне ұйғыр жазуы V ғасырда қалыптаса бастаған. Көне ұйғыр жазба ескерткіштері жазудың руналық, манихей, ұйғыр және араб графикасы негізіндегі төрт түрін басынан кешірді. Жалпы көне ұйғыр жазуымен жазылып бізге жеткен қолжазбаларды төрт топқа бөліп жіктеуімізге болады:

1. Манихей дініне қатысты жазбалар

2. Буддалық дінге қатысты жазбалар

3. Христиан дініне қатысты жазбалар

4. Мұсылман дініне қатысты жазбалар

• Манихей дініне қатысты жазбалар

Манихей дініне қатысты прозалық шығармалар саны мен көлемі жағынан көп емес. Көбі діни мәтіндер мен дұғаларды қамтиды. Діни шығармалардан басқа бір бал ашу кітабы, бір мақал-мәтел жинағы және қысқа әңгімелер бар. Шамамен 930 жылдары көне түрік бітіг жазуымен жазылған «Ырық бітіг» (Бал ашу кітабы), Манихей діні танымы негізінде жазылған шығармалардың бірегейі. Ішінде манихей дініне қатысты танымдар болғандығына қарамастан «Ырық бітіг» бір діни кітап емес, бал ашу кітабы . Тұрфаннан табылған «Хуастуанифт» жазба ескерткіші манихей дінінің тәу ету дұғасы кітабы. Тарым аймағынан табылған тағы бір жазба ескерткіш “İki Yıltız Nom (Екі көк заңы)” деп аталатын манихей діні философиясына арналған шығарма.

• Буддалық дінге қатысты жазбалар

Буддалық бағыттағы жазбаларды біз шығармалар мазмұны негізінде төрт топқа бөліп қарастыруды дұрыс деп білеміз:

1. Винаялар: Буддалық дін адамдарының өмір жолдары мен күнделікті өмірде ұстанатын ережелері жиынтығы. Бұл мазмұндағы шығармалардың саны аз. Ең бастылары: Karmavâcana деп аталатын, монастырь киімдерінің қолданылуы жайлы жазба. Pravâranâ, бір будда дін адамының жаңбыр маусымында оқшауланып жасаған діни рәсімін баяндайды.

2. Сутралар: Будда бурхандарының уағыздары. Көне ұйғыр тіліне аударылған ең көлемді сутра – Altım Yaruk (Алтын жарық). Бесбалық қаласынан шыққан Шыңкү Сели Тұтың деген адам тарапынан қытайшадан аударылған. Аудармадан қарағанда ұйғыр тіліндегі нұсқасы деуге болатын өзіндік шығарма. Ұйғырлар арасында кең тараған тағы бір сутра – Sekiz Yükmek (Сегіз жазба) атты шығарма. İnsadi Sudur атты сутра негізінен дін адамдарының бір-біріне жасаған күнәларын баяндау жолдарына арналған шығарма. Yitiken Sudur атты сутра – сиқыр жасауға қатысты сутра жинағы. Kşanti Kilguluk Nom Bitig атты сутра – күнә шығару жолдары жайлы жазба.

3. Абидармалар: Буддалық діни танымды түсіндіретін, философиялық таным жиынтығы. Тілі өте ауыр, түсіну қиын, діни терминдерге бай жазба. Abidarim Kıınlig Koşavarti Şastir атты абидарма – қытай тілінен аударылған көлемді шығарма.

4. Басқа мәтіндер: Küentso (Hüen-Tsang) өмірбаяны атты шығарма – Кюенто атты бір буддалық дін адамының 630-645 жылдар арасында Түркістан арқылы Үндістанға жасаған саяхаты және Қытайдағы өзінің өмірі жайында баяндаған дүниесі. Қытай тілінен көне ұйғыр тіліне аударған – танымал ұйғыр жазушысы, ақыны Şıŋku Şeli Tutuŋ (Шыңкү Шели Тұтұң).

• Христиан дініне қатысты жазбалар

Көне ұйғыр дәуіріне тиесілі жазбалар арасында будда және манихей діни шығармаларынан басқа, христиан дінінің несториан ағымына тиесілі жазбалар да табылған. Қасиетті Георгтың тартқан өлім азаптары жайлы баяндалған үзінді А. Le Coq тарапынан ғылыми айналымға ұсынылған болатын.

• Мұсылман дініне қатысты жазбалар

ХІІІ ғасырдан бастап Шығыс Түркістан аймағында мұсылман дінінің кең таралып, тез жайыла бастағанын білеміз. Әсіресе Хочо қаласы аймағынан табылған өлең үзінділері кездеседі. Бұл шығармалар будда және манихей діни шығармаларынан мазмұндық тұрғыда ерекшеленеді (адамгершілік, моральдік тақырыптарды қамтыған)