Көрші қақысы
Көрші қақысы – дәстүрлі ортада көршілік қарым-қатынасты реттеуде қолданылатын қағида, этикалық ұстаным.
Көрші қақысы ұғымындағы моральдық-этикалық қатынастар
Көрші қақысы ұғымы көршісіне қиянат жасамау; қиын-қыстау жағдайда жәрдемдесу; той-томалағында қызмет көрсетіп қонағын күту; қазан-ошақ, аяқ-табақ, ас-су араластығы тәрізді адамгершілік, моральдық-этикалық қатынастарды қамтиды. Көршінің әдетте, көршісінен қазақ тұрмысында қалыптасқан қағида бойынша жоғарыда аталғандай ізгілікті істерді күтуі, талап етуі орынды саналады. Өзін де бұлай істеуге міндетті деп біледі.
Қазақы дәстүрде үш қақы бар:
- қазақтың қазақта қақысы бар, яғни, қонақта жүрген қазақ үй иесінен бөлінбеген еншісін талап ете алады;
- мұсылманның мұсылманда қақысы бар, яғни, мұсылман мұсылманды көргенде сәлем беріп, сәлем алуға міндетті;
- көршінің көршіде қақысы бар, яғни, көрші көршіден жәрдем күтіп, жәрдем талап ете алады.
Осы үш қақыға Ә. Бөкейханов төртінші етіп, қазақтың төреде қақысы бар деп қосады. Бұл - қара сүйек қазақ төрені төрге шығарып, төбесіне көтергендіктен төреден әділ билікті, қара халықтың қамын жеуді талап ете алады дегенді меңзейді.
Тату-тәтті көршілік – құндылық
"Көрші ақысы - тәңір ақысы", "Қоныс сайламас бұрын көршінді сайла", "Үй алма - көрші ал" деген мақалдардан халықтың көрші қақысына ерекше мән беретіндігі аңғарылады. Қазақ тұрмысында «ағайын бір өлі, бір тіріде» деген ұғым бар. Қазақ баласының жақын тұтқан сыйлас жандары оның тойында немесе торқалы топырақ тойында (өлім-жітімде) қаумаласып бастары қосылады. Бұндай шараларға ағайын-туыс, құда-жекжат, дос-жаран, құрдас-құрбылармен қатар сол үйдің көрші-көлемі де аяқтарынан тік тұрып қызмет етеді. Осындай жиынға келгендер «қазақы мінезге салып», қарап отырмай «пәленше көрінбейді, түгенше осында ма?» деп, түгендей бастайды, ал көршісі көрінбесе, «неге келмей қалған?» деп сұрап отырады. Қазақы ортада тату-тәтті көршілікті ерекше құндылық деп таныған.
Сөйтіп, көрші қақысы деп аталатын бұл қағида қазақ үйінің көршісімен «бүтін қасықты бөліп, жарты қасықты жарып жейтін» татулық пен силастықты сақтауға ерекше ықпал еткен.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Қазақтың мақал-мәтелдері. Алматы: Ана тілі. 2004;
- Уәли Н. Бұрынғыдан қалған сөз (қолжазба);
- ҚР МОМ материалдарынан;
- ОМЭЭ материалдарынан.