Көшк

Көшк (түр. Köşk — күзет, қарауыл) — Орталық Азиядағы ерте ортағасырлық қамалдың донжонға ұқсас мұнара тәрізді тұрғын үй құрылысы. Балшық кірпіштен салынған Кёшк қиғаш жиектері саз платформа бар.

Орталық Азиядағы ерте ортағасырлық құлыптардың «алтын ғасыры» 5-8 ғасырлар — саяси бытыраңқылық, ыдыраушылық және феодалдық шаруашылық құрылымның орнығу кезеңі болды. Бұл уақыттағы шағын үйлер іс жүзінде тәуелсіз болды және үнемі жауынгерлік әзірлік жағдайында болды: әрбір билеуші өз көршілерінің шабуылынан қорқып, олардың меншігін тартып алуға қарсы болмады. Осындай жағдайларда, ең алдымен қорғаныс пен қауіпсіздікті ескере отырып, ақсүйектердің көптеген құлыптары салынды. Кешкі әдетте екі қабатта тұрғызылды, бұл жағдайда тұрғын және қабылдау бөлмелері жоғарғы қабатта орналасқан.

С. Г. Хмельницкий Орталық Азияның исламға дейінгі сәулет өнеріне арналған еңбегінде осы дәуірдегі құлыптардың макетін жағынан жалпы классификациясын беруге тырысты. 4 түрі анықталды:

1. Ауланы қоршап тұрған біркелкі бөлмелер алаңы;
2. Төменгі бөлмелермен қоршалған орталық қабылдау залы (шаршы және күмбезді болуы мүмкін) ғимарат;
3. Орталық қабылдау залы (екі осьте де азды-көпті симметриялы) ғимарат, оның «өзегі» айналадағы бөлмелерді біріктіретін шағын күмбезді зал болып табылады;
4. Асимметриялы түрде орналасқан (әдетте бұрышта) тік бұрышты қабылдау залы бар ғимараттар, ол екі немесе, әдетте, үш жағынан кең дәліз тәрізді дәлізмен қоршалған.

9-10 ғасырларда бұрынғы шағын иеліктер орнында Тахиридтер мен Саманидтер мемлекеттерінің құрылуы бекінген «рыцарлар ұяларының» маңыздылығын жоққа шығарды: серілер – «дехкандар» тәуелсіздіктерін жоғалтып, билеуші әулетке, феодалдық азаматтыққа қызмет етуге кетеді. Қақтығыстар тоқтайды немесе, ең болмағанда, әлсірейді, ал ақсүйек жер иесі мен оның отбасының қауіпсіздігі енді оның отбасылық қамалының қабырғаларының қалыңдығы мен биіктігінен гөрі мемлекеттегі істердің жағдайына көбірек байланысты. Жаңа жағдайды Ежелгі Бұхара оазисі төңірегіндегі «ұзын дуалды» (Қанпырақ) жөндеуден бас тартқан Исмаил Самани былай тұжырымдаған: «Тірі болсам, Бұхардың қабырғасымын».

10-12 ғасырларда исламға дейінгі жергілікті серілік көштердің маңызын жоғалтқан кезде олардың кейбіреулері дәстүрлі емес үлгідегі және дизайндағы шағын керуен сарайларға айналды деген болжам бар.

Ках

Үлкен көшк «ках» деп аталады. Кейде кахтың ең бекінген жерін кешк деп те атайды.

Тағы қараңыз

• Дүңгіршек

Әдебиеттер

• Хмельницкий С. Г. Кушандар мен арабтар арасында. V-VIII ғасырлардағы Орталық Азияның сәулет өнері. — Берлин—Рига: GAMAJUN, 2000. — 288 p.

Сілтемелер

• http://stambul4you.ru Кешк, қонақ, ялы және қасыр