Мазмұн мен форма

Мазмұн мен форма — қоғамдық, әлеуметтік дамудың барлық саласына қатысы бар жалпы философиялық категориялар.

Мазмұн — белгілі бір заттар мен құбылыстарды құрайтын элементтер мен процестердің жиынтығы.

Ал форма — мазмұнның өмір сүру тәсілі, оның құрылымы, ішкі түзілісі.

Мазмұн мен форма қандай құбылысқа болмасын іштей тән. Сондықтан оларды бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Белгілі бір формасыз мазмұн болмайды, сол секілді таза, мазмұнсыз форма да жоқ. Форма әрқашан да мазмұнды, мазмұн формалы болып келеді. Осы екі категорияның өзара қарым-қатынасында басты рөлді мазмұн атқарады. Мазмұн үнемі дамып, өзгеріп отырады. Мазмұнға сәйкес форма да өзгерістерге ұшырайды. Мазмұн форманы белгілейді. Бірақ форма да мазмұннан қалыс қалмайды, өз тарапынан мазмұнға белсенді түрде әсер етеді. Жаңа, өзінің мазмұнына сай келетін форма оның дамуына, ілгері басуына жәрдемдеседі. Ал өзінің мазмұнына сай келмейтін ескі форма оның дамуына кедергі жасайды. Мазмұн мен форма арасындағы сәйкессіздік ескі форманың орнын жаңа форманың басуымен шешіледі. Алғаш рет бұл категориялар ежелгі грек философиясында пайда болды. Онда біршама толық түсінікті Аристотель берді. Платон сияқты ол да форманы жеке заттар болмысының мәнісіне ұқсас деп түсіндірді. Сонымен бірге, Аристотель форма материялық заттардың айқындығы деп те айтады. Ол жалпы дүние туралы айта келіп, формасыз материя, материясыз форма болады дейді. Материясыз форма, материяға тәуелсіз форма “формалардың формасына”, яғни Құдайға барып тіреледі. Мазмұн мен форма туралы идеалистік түсінікті алғаш теріске шығаруға ұмтылған — Дж.Бруно. Осы бағытты Бэкон, Декарт, Гоббс, т.б. ілгері дамытты. Мазмұн мен форма туралы метафизика түсініктерді Гегель қатты сынады. Метафизиктер барлық заттардың негізінде бір-ақ “материя” жатады, ал олар бір-бірінен форма жағынан ерекшеленеді деді. Гегель материя мен форма бір-біріне тәуелді деген пікірді дәлелдеді. Бірақ объективті идеалистік көзқарас Гегельге мазмұн мен форманың диалектикасын толық ашып көрсетуге кедергі жасады. Дамыған ойдың, ойлау процесінің формасын зерттей отырып, мазмұнға көз жүгіртіп, оның мәнін ашуға болады. Ойлаудың формалары әр уақытта танымдағы белгілі бір заттың, белгілі бір мазмұнның қозғалысы, дамуы ретінде түсіндіріледі. Ойлаудың белсенді қызметін зерттеу үшін белгілі ұғымдардағы мазмұнды аша отырып, адам қызметінің жалпы формасын анықтауға болады. Зат, процесс әмбебап формаларда қозғалады және дамиды. Болмыстың осы формаларын зерттеу, бір жағынан, ойлау процесінің теориялық әдісін ашуға, екінші жағынан, дамудың негізгі мазмұнын айқындауға мүмкіндік береді. Сондықтан ойдың өзіндік қызметінің жемісі шындықтың өнімді қызметімен сәйкес келуге тиіс. Сөйтіп, мазмұн мен форманың сәйкестігі, өзара диалектика байланысы айқындалады. Кейде даму процесінің ерекшеліктеріне байланысты мазмұн мен форманың арасындағы қайшылық бірте-бірте шиеленісіп, олар бірден ашылып, ажыратыла қоймайды. Көп жағдайда ескі мазмұнның қайшылыққа ұшырауынан туындаған жаңа форма мен оның түрлері ерекше әсер етеді. Бұл қайшылық әлеуметтік, экономикалық, саяси дағдарысқа ұшыратуы мүмкін. Сондықтан кез келген “мазмұн тек қана ойлаудың формасын анықтайды” (Гегель).