Махизм

Махизм -

1. тар мағынасында – Австрия физигі және философы Э. Махтың философиялық көзқарасының жиынтығы;
2. кең мағынасында – 20 ғасырдың басында Э. Мах, Р. Авенариус (Швейцария) және олардың шәкірттерінің еңбектерінде, сондай-ақ К. Пирсон (Ұлыбритания) мен П. Дюгемнің (франция) еңбектерінде талданған философия мен ғылыми методологиясындағы субьективтік-идеалистік бағыт.

Кейбір сипаттары жағынан Махизмге А. Пуанкаре (Франция) мен В. Освальдтің философиялық көзқарастары бейім. Махизм – позитивизмнің бір түрі. Ресейде Махизмнің жақтаушылары марксизмді Махизммен «келістіруге» әрекеттенген В. Чернов, П. юшкевия, В. Базаров, А. Богданов т. б. болды. В. И. Лениннің « Материализм және эмпириокритицизм» атты классикалық еңбегінде Махизм жан-жақты сыналды.

Махизмнің негізгі теориялық қағидаларын Мах пен Авенариус бір мезгілде әрі бір-біріне тәуелсіз дерлік талдағанымен, Махизмнің кеңінен тарауы Махтың қызметімен байланысты. Мұның себебі оның еңбектері классикалық механизм физиканың дағдарысына тікелей жауап ретінде жарыққа шықты; Мах бұл дағдарыстың себебін түсіндірмек болып, онан шығудың программасын ұсынуға әрекет етті.

Махтың субьективтік-идеалистік ілімінің негізі оның ойды үнемдеу теориясы және ол ұсынған «таза суреттеме ғылымды» көксеуі болып саналады. «Егер ойды үнемдеу принципін шынында «дүние тану теориясының негізіне» алсақ, бұл принцип басқа ешнәрсеге емес, тек субьективтік-идеализмге апарып соғады. Тек мен және менің түйсіктерім бар деп ойлау «үнемдірек...». Мах жаратылыс тану ғылымының жаңа деректерін идеалистік тұрғыдан пайымдады, материя – себептілік т. б. ұғымдарды ғылымнан аластауға тырысты. Оның пікірінше, «заттар» ұғымы да, «Мен» ұғымы да элементтер (түйсіктер) жиынтығының шартты атаулары ғана. Ленин Махтың «элементтер» теориясының субьективтік-идеалистік мәнін әйгіледі. Махтың физикалық және психикалық дуализмді «жоққа шығаруын» кейінірек осы заманғы буржуазиялық философияның реалистік деп аталатын бағыттары, «бейтарап монизм» т. б. философиялық мектептер жақтап, дамыта түсті. В. И. Ленин Махизмді, оның «Осы заманғы жаратылыс тану философиясы» рөлін атқаруға дәмеленуін және материализм мен идеализм жөнінде философиядағы «партиядан тыс» бағыт ұстауға әрекеттенуін қатаң сынады.