Мың бір түн

Мың бір түн
ألف ليلة وليلة
Жанр	Ертегі
Авторы	белгісіз
Түпнұсқа тілі	Араб тілі

Мың бір түн – араб әдебиетінің орта ғасырдағы классикалық шығармасы. Бұл прозалық жинаққа үш жүздей аңыз-әңгімелер, новелла, ертегілер топтастырылған. "Мың Бір Түн" белгілі бір қаламгердің шығармасы емес, араб-парсы, үнді халықтарының әр кезеңде туындаған ауыз әдебиеті үлгілері. “Мың Бір Түн” жөнінде түрлі пікірлер бар. Солардың бірі парсының араб тіліне аударылған “Мың ертегісі”, “Мың Бір Түн” деп кейін аталған десе, зерттеуші Сильвестер де Саси ұлттық дәстүрдің қамтылуы мен оқиға орнының араб жерінде (Бағдат, Мосул, Дамаск, Каир) өтуіне байланысты, шығарма тілінің халық қолданысындағы араб тілі екенін айтып, оны араб халқының туындысы деп дәлелдейді. Шығарма әйелдер қауымын жазықсыз жазалаған Шаһрияр патша мен уәзір қызы Шаһризаданың мың бір түн бойы айтқан қызықты әңгімелері арқылы ажал сағатын ұзартқаны төңірегінде өрбиді. Мың бір хикаяны әсерлі жеткізген ақылды қыз өмірі үшін күресіп, патшаның жауыздық әрекеттерін хикая-мысалдармен астарлай көрсетеді, қатыгездіктен бойын аулақ салуға үндейді. Соңында ол өлімнен қорықпайтынын мәлімдейді. Шығарма билеушілерінің озбырлығын әшкерелеу, жаман әдеттерден тыйылуға шақыру мақсатында туған. Жинаққа Құран Кәрім, “Қисса-ул-әнбия” оқиғаларымен байланысты діни дастандар да енген. Жанрлық тұрғыдан мұнда сатирикалық, дидактикалық шығармалар қамтылған.

Мазмұны

Әйелінің опасыздығына тап болған Шаһзаман оны өлтіріп, қайғысын ағасы шахиншах Шаһриярмен бөлісуге барады. Алайда патшаның әйелі де оның көзіне шөп салып жүргенін білген ағайындылар оны да өлтіреді.

Содан бері әйелдің бәрі опасыз деп ойлаған Шаһрияр күн сайын пәк қызды алып, келесі күні таң ата басын шауып өлтіреді. Осылайша үш жүл өтеді. Алайда бұл сұмдық тәртіп патша уәзірінің дана қызы Шаһризадаға келгенде бұзылады. Түн сайын ол патшаға ертегі айтып, ең қызық жерінде әңгімесін тоқтатып, келесі түні жалғастыратынын айтады.

Күнде таңертең патша: «Бұл түні әңгіменің соңын естіп, Шаһризаданы келесі күні өлтіре аламын» деп ойлады. Сөйтіп, бұл бір мың бір түнге дейін жалғасады. Олар өткеннен кейін Шаһризада патшаға осы уақытта туған үш ұлын әкеліп, олардың атынан патшадан оны өлтірмеуге өтінді, оған Шахрияр әйелін балалары туғаннан бұрын кешіргенін айтады.

Аудармалары

“Мың Бір Түн” парсы (13 ғасыр), үнді (16 ғасыр), Батыс Еуропада француз (1704 – 17), неміс (1759 – 61), ағылшын (1792 – 1811), дат (1816) тілдеріне аударылды. Орыс тіліндегі толық аудармасын (1929 – 38) М.А. Салье жасады. Шығыс елдерінде “Мың Бір Түн” сюжетінің желісінде жазылған жыр-дастандар нәзирагөйлік дәстүрін қалыптастырды. Қазақ әдебиетінде шығарма желісі бойынша “Шәкір – Шәкірат”, “Орда – Күлше”, “Мәлік – Хасан”, “Қасым – Жомарт”, “Сейфүлмәлік” сынды қисса-дастандар туған. “Мың Бір Түндегі” ертегілер негізінде “Бағдаттың қулары” (1924) “Синдбадтың жеті сапары”, “Аладиннің сиқырлы шамы” (1967), тағы басқа көркем фильмдер түсірілген.

Қазақшаға аударылуы

Қазақ ауыз әдебиетінде "Мың бір түн" сюжеттеріне қатысты туындылар кеңінен таралған. ХІХ ғасырда "Мың бір түнді" қазақ тіліне аударудың бірнеше талпыныстарын Абай Құнанбайұлы, Жүсіпбек Шайқыисламұлы жасады. 1873 жылы Түркістан уәлаятінің газетінің бірнеше санында ертегі аудармалары шықты. 1895 жылы Мейрам Жанайдаровтың "Мың бір түннің хикаясы" атты өлең жолдарымен жазылған аудармалары Дала уәлаятінің газетінің беттерінде жарық көрді. Бұл аудармалар орыс тілінен жасалынды.

1949 жылы Қалмақан Әбдіқадыров отыз жыл бойы жасаған "Мың бір түннің" еркін аудармасын аяқтады. Бұл аударма араб түпнұсқасынан бөлек, "Мың бір түннің" түрік, парсы, моңғол тіліндегі және қазақ халқының ауыз әдебиетінде таралған нұсқаларында негізделген. Өзбек және қырғыз тіліндегі "Мың бір түн" нұсқалары Қалқаман Әбдіқадыровтың аудармасынан жасалды.

Қалтай Мұхамеджановтың орыс тілінен жасаған аудармасы арабша түпнұсқаға ең жақын нұсқа болып табылады.

Тағы көріңіз

• Абай және «Мың бір түн»