Мұхтар Әуезовтің әдебиет зерттеу еңбегі

Мұхтар Әуезовтің әдебиет зерттеу еңбегі. Әуезов шығармашылық өмірінің апғашқы кезеңінен бастап көркем шығармалар жазумен қатар, әдеби сын, зерттеу еңбектер тудырған. Оның ең алғаш баспа бетінде жарияланған еңбектері әдеби-публицистикалық сын мақалалар еді.

Жазушы 1928 ж. «Өз жайымнан мағлұмат» атты Өмірбаянында:

«Алғашқы жазуларым сырлы әдебиет бетінде болмай, жалпы газет, журнал мақалаларынан басталды»

деп жазған еді. Әуезов қазақ әдебиеттану ғылымында алғашқылардың бірі болып, әдебиет тарихына байланысты зерттеу мақалапар, оқулық еңбектер жазып, тыңнан жол салды, мол ғылыми мұра қалдырды. 1918 ж. «Абайдың өнері һәм қызметі», «Абайдан соңғы ақындар» атты мақалалардан бастап, 20-жылдары «Қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуірі», «Қызыл сүңқарлар» (1922-23), «Алтынсарыұлы Ыбырай» (1923), «Халық әдебиеті туралы» (1924), «Қобыланды батыр» (1925), «Жалпы театр өнері мен қазақ театры» (1926), т. б. мақалалар мен «Әдебиет тарихы» (1927) атты көлемді зерттеу кітабын жариялады. Жазушы осы кезеңнен бастап Өмірінің соңына дейін қазақ ауыз әдебиеті мен жазбаша әдебиетінің тарихы, оның басты екілдері мен негізгі туындылары турапы зерттеу еңбектер жазған. Әуезов әуел бастан әдебиет тарихын халықтың жалпы азаматтық тарихымен тығыз бірлікте қарастыру қажет деп білді. Ол қазақ фольклористикасында ауызша әдебиеттің түрлерін:

1) сыршылдық салт елеңдері;

2) әңгімелі өлендер (батырлар әңгімесі, ел поэмалары, тарихи елеңдер;

3) айтыс-тақпақ;

4) ертегі, мақал, мәтел, жұмбақ

деп топтастырады.

Салт өлеңдер

Ғалым кейінірек осы езекті меселеге қайта оралып, өз үлгісін дамытып, жетілдіре түсті. Олардың кейбіреулерін кең таратып, алмастырып, басқаша атағанымен, сол алғашқы топтастырудың негізі сақталып, іргетас болып қаланды. 30-жылдардың соңында Әуезов Л. Соболевпен бірге жазған «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» атты зерттеуі кейін өзінің тікелей жетекшілігімен, 1948 және 1960 ж. шыққан «Қазақ әдебиеті тарихының» (1-т., 1-кітап) академиялық басылымында мейлінше толықтырылып, жетілдіріліп жарияланды. «Әдебиет тарихы» зерттеу еңбегінің 1-беліміңде автор сыршылдық салт өлеңдерін: «жалпақ елдің салтымен байланысқан ел елеңдері, дін салты мен ұғымынан туатын елендер, қыз ұзату үстіндегі саж өлеңдер» деп үш түрге беліп қарастырды. Олардың әрқайсысының туып, таралуын халықтың күнделікті тұрмыстық, әдет-ғұрып салтымен тікелей сабақтастырып айқындады. Салт өлеңдерінің кейбірін басқа ел әдебиеттерінде кездесетін үлгілермен де салыстыра отырып қазақ ауыз әдебиетінің өзіндік өзгешелік-ерекшеліктерін ашып көрсетті. Ап естірту, көңіл айту елеңдерінің де тікелей тұрмыс тауқыметі мен соның қажетінен туғандығын, «қайғы үстіндегі сүйеу сез, көңіл айтып жұбатқан сез болатынын», яғни егер естіртуде көбіне тұспал, жұмбақпен ауыр хабарға алдын ала дайындап алса, көңіл айтуда «ауыр хабар алғашқы рет естілетін жерде құр ғана қайғының бірін айтып, жараның аузын ашып қоймай, қазақтағы бауырмалдық, туысқандық, жанкүйерлік жолмен соның емі сияқты жұбату да айтылады» деді. Дінмен байланысты өлеңдердің ішінде басқа халықтардың ауыз әдебиетінде кеп кездесе қоймайтын қазақ арасындағы ескі діннің сарқыты саналатын «бақсы сарынының» ерекшеліктері жайлы да жазушының ой-пікірі көңіл аударарлықтай. Әуезов батырлар жырын мағыналық, көркемдік ерекшеліктерімен қатар тарихи тұрғыдан да тексеріп тану қажет деп санайды.

Әңгімелі өлеңдер

«Батырлар әңгімесінің басы ескі түрік бірлігінің заманындағы әңгімелерден шығады... Қазақтағы батырлар әңгімелерін басынан аяғына дейін анықтап, тексеріп қарағанда, бізге тіпті анық қылып тарих бетін ашып береді демесек те, сол ескі тарих келемінде болған ірі мезгілдердің барлығының да ұлы суретін нобайымен, тұспалмен көрсеткендей болады»

деп, оларды талдау барысында әрбір жырдың тарихи негізін, ел тарихымен жанасатын тұстарын айырып айқындап, өзіндік таным-болжамын білдіріп отырады. «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» мен «Қыз Жібек» көркем, іңкәр ғашықтық жыры болумен қатар кешпелі қазақ елінің өзгеден бөлек тұрмыс-тіршілігінен, салт, кәсібінен көп мағлұмат беретін,

«қалың қазақ жайлаған жібектей шалғыны, көлеңкелі ағашы, қоңыр желі, малға шүйгін ақ кедесі бар Сарыарқаның жыры, барлық қазақ елінің ішкі, сыртқы өмірінің күйі, даласы мен кәсібі, салтының жыры»

деп жазады. «Қозы Көрпеш - Баянның» мәнісі» атты талдауында жазушы жыр кейіпкерлерінің әрқайсысы бір-біріне де, басқаларға да мүлде ұқсамайтын өте шебер жасалған өзіндік типтік бейнелердің әсем тізбегі сияқты. Жырдағы, бір жағынан, өте нәзік, сұлу сезімді махаббат иелері мен, екінші жағынан, қара күш пен дүниеқор пасықтардың тартысын «қасын түйген қара бұлт пен жүйрік, өткір найзағайды алыстырғандай болады» деп дәл сипаттайды. Ғалым «Қыз Жібек» жырын да осылайша, өзіндік әсем ерекшеліктерін түптен тартып, жан-жақты да терең талдай келе, оны «ел әдебиетінің ішінде жазбаның романы сияқты керінеді» деп өте жоғары бағалайды. Бұл екі жыр туралы жазушы 1939, 1948, 1960 ж. қайта толықтырып, жаңадан еңдеп жазған болатын. Автор ноқтаға бас иіп, орысқа бағынуға қарсы халық наразылығынан туған қозғалыс, көтерілістер туралы жырлардың «әзірге қолда бары» деп, «Кенесары - Наурызбай», «Исатай - Махамбет», «Бекет батыр» жырларын талдап қарастырады. Олардың жеке-жеке өзіндік ерекшелік қасиеттерін ашып, анықтай отырып, жалпы осы тарихи жырларға тән, ауыз әдебиетінің басқа түрлерінен, батырлар жырынан айырым өзгешеліктерін де саралап айқыңдайды. Тарихи жырларда өзге өлең-жырлардай тұспалмен асыра, айдарлай суреттеуге бой ұра қоймайды, ейткені күні кеше ғана өткен «барлық оқиғалардың бетінде тарих басып еткен жер сорғалаған қан, сойқақтаған із болып ашық жатыр». Сондықтан оларда ақын қиялы қаншалық шарықтаймын дегенімен «Өмір кісенімен тұсалып», бұрынғы елеңдердегі жасырынды сүйетін тұманды сарын сейіліп, әдебиетте жаңа бағыт туғызып, өмірге жанасу басымдау бола берген.

Айтыс өлеңдер

Айтыс өлеңдерінің «қазақ ескілігінде ете жанды, ете қызулы, бағалы сез болғандығын, ...айтыс сөздерінің молдығы мен көп жайылғандығына қарасақ, қазақ елі ақындық теңізі сияқты көрінеді» деп, оны басқа хапықтардың әдебиетіндегі кейбір анда-санда кездесетін елең жарысына ұқсаған шашыранды елеңдерге қарағанда, айтыс «қазақ әдебиетінің езіне ғана меншікті саналады» деген түйінді пікірін білдіреді. Кейінгі зерттеулерінде автор айтыс өлеңдерін: әдет-салт айтысы және ақындар айтысы деп үлкен екі топқа беліп, ақын- дар айтысын сыртқы түр ерекшеліктеріне қарай: түре айтыс және сүре айтыс деп, түре айтысты - қайым өлең, қара елең деп топтап жіктейді. 1946 ж.«Жамбылдың айтыстағы өнері» атты ғылыми баяндамасында Әуезов айтыс ақындарына тән езгеше ерекшеліктерді айқындап, саралай келіп, ол ақындарға халық «суырыпсалма ақын» деген атақ беретінін, олардың «қынаптан қылыш суырғандай жалт еткіш, отты, өткір өнер иесі» болатынын;

«шабыты келген ақпа ақын бабындағы аш қыранға меңдес, тұрғыдан томағасын тартқанда алғыр қыран бар еңірді сәтте керіп, шолып етіп, қимыл еткен шөп басын, қыбыр еткен тышқан жүрісін, қылт етіп бұққан түлкі түгін ілезде шалып қалғандай. Айтыс ағымындағы ақпа ақын да сондайлық кемескіні көргіш, бұлдырды білгіш болмақ шарт»

деп айқындайды. 1922 ж. жазған «Қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуірі» атты тарихи-әдеби сын еңбегінде әдебиеттің еткен дәуірлеріне қысқаша шолу жасап, жазба әдебиеттің басын, басталу кезеңін «кешпелі дәуір әдебиеті» деп атаған еді. Кейінгі «Әдебиет тарихы» атты кітапта жазушы осы ой-танымын ары қарай кеңейтіп, дамытып, «көшпелі дәуір» деген жалпы атауды нақтылай түсіп, ол кезеңдегі әдебиетті «Зар Заман ақындары» деп атайды. Бұл атауды автор Шортанбай ақынның заман халін айтқан бір елеңнің аты болса да, «Шортанбайдың өлеңі ілгері соңғы ірі ақындардың барлық күй, сарынын бір араға тұтастырғандай жиынды өлең болғандық- тан, бүкіл бір дәуірде бір сарынмен елең айтқан ақындардың барлығына «Зар заман ақындары» деген ат қойдық» деп түсіндіреді.

Абайтану

Жазушы өзінің бала кезінен Абай елеңдерін жаттап өсіп, одан рухани нәр алып, сүйегіне сіңіріп, өсіп жетілгенін үнемі айтып, жазып келген. Семей семинариясында оқып жүрген кезінде 1918 ж. Ж. Аймауытовпен бірге «Абай» атты журнап шығарысып, «Абайдың өнері һәм қызметі», «Абайдан соңғы акындар» атты мақалалар жарияланған. 1922-23 ж. «Шолпан» журналында бастырған «Қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуірі» атты тарихи-әдеби сын мақаласында Абай шығармашылығына кеңінен тоқталып, қазақ әдебиетінің тарихын Абайға дейінгі және Абай дәуірі деп жіктейді. Осы еңбектерден бастап Абай тақырыбына арнап үзбей көркем туындылар мен ғылыми-зерттеулер жазды. Әуезов ерте бастан Абай туындыларын жинап, оның толық шығармапар жинағын 1933, 1939-40, 1945, 1957 ж. құрастырып, толықтырыпжариялады. Оның ішінде ақын еңбектерінің жартысына жуығын езі іздестіріп-тауып енгізді. Орыс, өзбек, қырғыз, ұйғыр, қарақалпақ т. б. көптеген тілдерге аудартып, бірнеше дүркін басылып шығуына тікелей ат салысып, басшылық жасады. Абайдың ғылыми өмірбаянын тынбай зерттеп, 4 рет толықтырып жазып шықты. Жеке тақырыптарға жазған мақала, зерттеулерінен, абайтану курсынан оқыған дәрістері мен баяндамаларынан басқа 1959 ж. шыққан «Абай (Ибраһим) Құнанбаев» атты монографиялық зерттеуінде ақынның өмірі мен шығармашылығын жан- жақты талдап, қарастырған. Әуезов осы монографилық зерттеуінде Абайдың ақындық айналасының, ақындық мектебінің төл шәкірттері Ақылбай, Мағауия, Көкбайлардың шығармалары жайлы, олардың тақырыптық, көркемдік жаңалықтарына Абай дәстүрінің әсер-ықпалы, шығармашылық ерекшеліктеріне байланысты алғаш рет тұжырым байлаулар жасап, кейінгі зерттеушілерге жөн-жоба, жол көрсетіп берді. Ақылбайдың «Дағыстан», «Зұлыс» поэмаларына талдау жасап, онда Абайдың антик дәуірінен «Ескендір», араб ескілігінен «Масғұт» поэмаларының үлгісімен «ұлттық шеңберден кеңірек өріс іздеген дәстүрін» жалғастырғанын атап өтеді. Поэмаларда қызық оқиғалы тартыс түйіндерін өте шебер қалыптап, адам образын керсетуде махаббат, кек сияқты өте сезімді күйлерді аса зорайтып жырлайды. Өлең тілінде, теңеулерінде «көтере көріктеу, асыра сипаттау мысалдары кеп кездеседі» деп, жалпы «Ақылбайдың суретшілігінде езгеше бір өндімелі кеңдік пен үйлескен анық дәлдік бар» деген тұжырым айтты. Мағауияның романтизм сарынындағы «Медғат - Қасым» поэмасына кеңірек тоқталып, оны «барлық құрылыс» стилімен, сюжеттік, образдық мәдениет өрнегімен және қазақ поэма жанрына кіргізген жаңаша шеберліктерімен орыс поэмаларынан кеп үлгі алғанын айқын танытады. 1994 ж. жарияланған «Абайтану дәрістері» атты кітапқа енген Әуезовтің «Абай мектебінің ақындары» деген тезис жазбасында:

«Абай шәкірттерінің дәл осы жөніндегі табыс нәтижелерін айтқанда, олардың бірде-бірі Абай жеткен дәрежеге жеткен жоқ»

деген әділ пікірін айтқан. Осы кітаптағы «Көкбайдың ақындығы» атты мақаласында оның «Абай айналасындағы бар ақынның ішінде суырыпсалма, импровизацияға ең жүйрік ақын» болғандығын атап керсетіп, 1924 жылдан бастап Абайдың Өмірбаянын жазушыларға және шығармаларының толық жинағын құрастыруға «Кекбай барынша зор кемек керсеткен еді» деп, мол ризашылықпен дәріптейді. Әуезов ілгергі «Абайдан соңғы ақындар» атты мақаласында Абайдың ақындық дәстүрін жалғастырушылар ретінде А. Байтұрсынов, Ш. Құдайбердиев, М. Жұмабаев, М. Дулатов, С. Торайғыров, С. Дөнентаев, А. Мәметов, Б. Өтетілеуов, Ғ. Қарашевтарды атап, оларды өлеңдерінің мазмұн-мағынасына, өрнек үлгісіне қарай, теориялық, тарихи ерекшелік тұрғысынан үш түрлі негізгі топқа беліп саралап қарастырған. Жазушы жеке мақала, зерттеулерінде кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінің басты екілдерінің өмірі мен шьғармашыльғы турапы, әдебиеттердің езара байланысы және кейбір ұлт әдебиеттерінің шығармалары туралы, жас ақын-жазушылардың алғашқы сәтті туындылары жайлы да өзіндік ой-пікірлерін білдірген. Әуезовтің жоғарыда атапған үлкенді, кішілі зерттеу еңбектерінде айтылған ой-тұжырымдары, баға-байламдары науқандық, кезеңдік еткіншілігімен емес, нағыз ғұлама зерттеушіге, суреткер-ғалымға тән өзіндік терең теориялық танымымен, кемел көрегендік болжамымен айқын өрекшөлөнеді, сонысымен құнды.