Несеп
Несеп, зәр немесе сідік – бүйректен сүзіліп өткен қаннан түзілетін зат алмасу процесінің өнімі.
Зəрдің түзілуі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Зəрдің түзілуіне нефрондар бөлігінің бəрі де қатысады. Бұл кезед мынандай үш процесс болады - "фильтрация, реабсорбция жəне каналдық секреция". Зəрдің түзілуі бүйрек шумағында басталады. Қан бүйрек шумағы арқылы өткен кезде оның сүзілуі нəтижесінде зəрдің алғашқы түрі жедел түзіле бастайды. Əрі қарай фильтрат бүйрек каналшалары жəне жинаушы түтікшелер арқылы өте бастайды. Осының нəтижесінде фильтраттың құрамы айтарлықтай өзгереді.
Химиялық құрамы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сүтқоректі жануарлар зəрінің 96% су, 4% құрғақ зат: 150-ден астам күрделі қоспалардан: органикалық зат алмасуының өнімдері (мочевина, несеп қышқылы, креатинин, қымыздық қышқылы), минералды тұздар, әр түрлі улы заттардан тұрады. Құрғақ заттың ішінде органикалық қосылыстар 2,5% минералдық заттар 1,5%. Бір тəулік ішінде бөлініп шығатын зəрдің жалпы мөлшеріне қарамай, онымен бірге шығатын заттардың мөлшері орта есеппен біршама тұрақты болады. Сондықтан да организмдердегі зат алмасуға сипаттама беру үшін бір тəулікте бөлініп шығатын зəрдің жəне зəрмен бірге шығатын əр заттың мөлшерін білу қажет.
Қалыпты жағдайда Несептің түсі ақшыл сары, мөлдір болады. Меншікті салм. 1,001 – 1,040 аралығында болады және ол Несептің құрамындағы тығыз заттарға байланысты. Ересек адам организмінде тәулігіне 1000 – 1800 мл Несеп түзіледі. Несептің физикалық-химиялық құрамы сыртқы орта факторларына (ауа температурасы, ылғалдылығы, физ. белсенділік, сұйықтық ішу және тамақтану тәртібі) байланысты болады. Тағамда ақуыз көп болса, Несеп қышқылды, өсімдік тектес тағам көп болса – әлсіз сілтілі болады; Несептегі қышқылдық-сілтілік тепе-теңдіктің бұзылуы әр түрлі несеп тас ауруларына шалдықтырады.
Несептің физикалық-химиялық құрамының өзгеруі жалпы организмде, атап айтқанда, кейбір органдар қызметінің бұзылғандығын көрсетеді. Мысалы, Несепте ақуыздың болуы адамның бүйрек қабынуына ( Нефрит), қуық қабынуына (қ. Цистит), қанттың көп болуы – диабет ауруларына шалдыққандығын білдіреді;[1]ref>О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік.Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0</ref>
Зəрдің патологиялық құрамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Зəрдің патологиялық құрамдас бөлігіне глюкоза, ақуыздар, кетондық денелер, өттің пигменттері жəне қалыпты нормадағы зəрде өте шағын мөлшерде кездесетін басқа да бірқатар заттар болады.
Глукозурияда жаңа бөлінген зəрде 0,355 ммоль/л шамасындай глюкоза болады. Ал глюкозурия (глюкозаның көбейген кезі) кезінде зəрдегі глюкоза мөлшері кенеттен көбейіп кетеді. Сөйтіп 33,3-66,6 ммоль/л шамасына дейін жетеді. Мұндай жағдай адамда жəне жануарларда анестезиядан кейін, немесе ішкі сезім билегенде жəне қант диабеті ауруы кезінде байқалады.
- Протеинурия (альбуминурия)
Бұл кезде қалыпты нормадағы зəрде ақуыздар өте мардымсыз мөлшерде (альбумин, муцин) ғана кездеседі. Кейбір сырқаттар кезінде зəрде сарысулық альбумин пайда болады. Протеинурия құбылысы бүйрек қабынып ауырған (нефрит) кезінде, жүрек жұмысы бұзылған кезде байқалады. Мұндай сырқаттар кезінде қан ішкі мүшелерде тоқтап тұрып қалады. Организм əр түрлі улануға ұшыраған кезде, сол сияқты ауыр жұқпалы ауруға шалдыққанда байқалатын, эритроциттердің көп мөлшерде жедел ыдырап бұзылуы (гемолиз) кезінде зəрде гемоглобин мен метгемоглобин пайда болады.
Кетонурия - зəрмен бірге айтарлықтай мөлшерде ацетон, ацетосірке қышқылы жəне ß-гидроксимай қышқылының бөлінуі. Қант диабеті кезінде тəулікте 50 г мөлшеріне дейін ацетон бөлінеді, ал жоғарыда аталған екі қышқыл 50 г, тіпті одан да көп мөлшерде бөлінеді.
- Өт пигменттері
Қанда билирубин көбейген кезде ол зəрде де көбейіп кетеді. Өт жолы бітеліп қалған кезде жəне кейбір бауыр аурулары (сары ауру) кезінде билирубин қанға сіңеді де бір бөлігі зəрмен бірге бөлініп шығады.
Зəрдің патологиялық құрамдас бөлігіне осылармен қатар зəрдің тұнбалары, бірігіп қатайған бөліктері жəне зəр тастары ураттар жатады. Ондай заттар көбінесе зəр қышқылы мен оның тұздарынан, оскалаттардан, фосфорқышқыл кальцийден тұрады.[2]
Тағы қараңыз
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Қазақ Энциклопедиясы, 7 том 2 бөлім
- ↑ Биохимия. Медицина университеті баспасы. Алматы