Нұрбахшылар

Нұрбахшылар - XV ғасырдың басында кубрауийшылар бауырластығынан шиит әулеті ретінде бөлініп шыққан бағыттағы сопылық бауырластық. Нұрбахшылар негізін салушы - тегі жағынан Бахрейн арабы, Саййид Мұхаммед б. Мұхаммед Нұрбахш (1392 - 1464), Кайенде (Шығыс Иран) туған. Өзінің ата-тегін шииттік имам Мұса әл-Казимнен таратады. Шииттік шейх Ыскак қажы әл-Хутталанидің мүриді болды, ол шәкіртінің Құран мен «барлық ғылымдарды» меңгерудегі ерекше жетістіктері үшін Нұрбахш («Нұрдан жаралған») деп атап, өзінің марқұм ұстазы, кубрауийшылар шейхы саййид Әли әл-Хамаданидың хиркасын беріп, хеканаға басшылық етуді тапсырды. Нұрбахштың жолын қуушылар оны әділдікті қалпына келтіру үшін келген имам-маһди және халифа деп жариялады. Иракта оның құрметіне теңге соғылып, құтпа оқылды. Нұрбахштың шииттік уағыздары, олардың мүридтікке қарсы бағыты Иракпен қатар Курдистанда, Әзербайжанда, Гилянда табысқа жетті. Темір әулетінен шыққан Шаһрухтың (1405 - 47) тұсында Нұрбахшылар бауырластығы қатал қудалауға ұшырап, Нұрбахш пен оның жақтастарының көзін жоюды уағыздап және халифалыққа дәмелену ниетінен бас тартуға мәжбүр ету әрекеттері жасалды. Нұрбахш өмірінің қалған уақытын Рей аймағындағы шағын елді мекенде, өз шәкірттерінің ортасында еткізді. Оның ең жақын ізбасарлары - Қасым Файзбахш шаһ пен Шамс ад-Дин әл-Жилани әл-Лаһиджи Темір әулетінің соңғы билеушілері мен алғашқы Сефеви әулеті тарапынан қолдау тауып, қамқорлықтарын көрді. Нұрбахшылар идеяларын Иранда Сефеви әулетінің шиит бағытының нығаюына жағдай жасады. 1496 жылы шыққан Файзбахштың мүриді Мир Шамс ад-Дин Ирактан Кашмирға қоныс аударды, оны жергілікті билеуші топтар құрметпен қарсы алып, оған сыйлыққа жер берді. Шейх жүргізген уағыздың нәтижесінде бұған дейін ханафилік бағыттағы суннизмді ұстап келген көптеген кашмирліктер Нұрбахшыларға мүше болды. Бұдан кейінгі жүз жылдықтарда Нұрбахшылар қуғынға ұшырады, XIX ғ-дың соңына дейін Кашмирде 20 мыңнан астам адам Нұрбахшыларды жақтады. Нұрбахшылар доктринасы Мұхаммед Нұрбахш ар-Рисалат әл-итикадийа мен әл-Фикх әл-ахват еңбектерінде, сопылық автор Махмұд Шабистаридің (1320 жылы өлген) Гулбан-и раз кітабына Шамс ад-Дин әл-Лахиджи жасаған түсініктемеде баяндалған. Ілімнің негізгі уағызы: ақиқат және қосымша имандыққа сену, бұлар «үлкен жиһад» және «кіші жиһад» деп те аталады. «Кіші жиһад» имамның міндеті сыртқы және рухани қасиеттерінің жиынтығын білдіреді. Қадір-қасиеті мол нағыз имам әулиеліктің жоғары мәртебесіне жеткен Уәли болуы керек. Нұрбахштың пікірінше Әли б. Әбу Талиб сондай болған. Нұрбахштың ойынша «кіші жиһад» белгілері имамның «әулиелігіне» ұласса ғана «үлкен жиһад» құрайды. Нұрбахш Мұхаммед заманындағы әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді қайта жаңғырту және оларды сақтау қажеттігін жақтап, жаңа нұсканы» тыюға шақырды. Нұрбахшылар сопылық пен ұйымдық құрылымның жалпы түрін байланыстырды. Бауырластық басшысы мен оның мирасқор шейхтары мүридтер сопылық пен «қызмет атқару», «оқшаулану», узла «тақуалық» және «рухани сұқпаттасу» кіретін рухани жетілу жолынан өтетін ханакаларды басқарды. Нұрбахшылар киімдерінің дәстүрлі реңі - қара түс, имам әл-Хұсайын мен оның серіктерінің азапты қазаларына үздіксіз аза тұтулы танытты. Бауырластыр ханафиттер арасынан мүшелікке шафииттік бағытқа көшіп, содан кейін шафиизмнен бас тартып, шиизмге кірген жағдайда ғана қабылданды.