Он оқ бұдун

Батыс Түрік Қағанаты.

Он оқ бодун (бодун – халық, қауым, тайпа) – Батыс Түрік қағанатындағы негізгі этникалық-саяси ұйытқы – «ән-тайпаның көне түрік тіліндегі аталуы.

Құрылымы

Он оқ бодунға бес-бес тайпадан тұратын дулу және нушиби одақтары енген. Олардың жері – «ежелгі усун жерінде», яғни Қаратаудың шығысынан Жоңғарияға дейінгі аймақта орналасты. Он оқ бодунның құрамындағы дулулар мен нушибилердің шекаралары Шу өзенінде болды. Шу өзенінен шығысқа қарай алып жатқан қағанат иелігінде дулулар, ал Шудан батысқа қарайғы аймақтарда нушибилер мекендеді. Он оқ бодун атауының шығу тарихы мынадай: 7 ғасырда басына дейін Түрік қағанатында тақ және оны мұрагерлену мәселесі тек қана Ашина әулетінің еншісінде болып келді, ал Батыс Түрік қағанатында 7 ғасырда басынан бастап таққа Ашина әулетінің өкілдері тек дулу немесе нушиби тайпалық одақтарының қолдауымен ғана келе бастайды. Бұл Он оқ бодунның саяси беделін өсіреді.

Билік

Батыс Түрік қағанатындағы билік үшін күрестер ашиналықтардың саяси-құқықтық ықпалын кемітіп, оларды Он оқ бодунға тәуелді етсе, керісінше Он оқ бодунның бектері мен көсемдерінің рөлін өсіреді. Олар Ышбар Төліс шадты (634 – 639) Батыс Түрік қағанатында реформа жасауға көндіреді. Реформа бойынша дулудың бес тайпасы мен нушибидың бес тайпасының әрқайсысына бір-бірден он бек тағайындалады және ол бектер Ашина әулетінен емес, жергілікті ру-тайпа көсемдері арасынан шығады. Ол бектердің әрқайсысы Ашина әулетінің шадымен, яғни текті ханзада (сұлтан) дәрежесімен теңестіріледі. Әрбір тағайындалған бекке биліктің символы ретінде бір-бір жебеден беріледі де, олардың тайпалары «Он оқ бодун» немесе «Он оқ тайпасы» деген атауға ие болады.

Сілтемелер

• Он тайпа
• Батыс Түрік қағанаты
• Ашина