Орта ғасырлардағы Қазақстан қалалары

VI ғасырдан бастап Қазақстанның оңтүстігінде егіншілікпен айналысқан халықтар өздері тұрған мекен-жайларының орнына қалалар сала бастады. Қазақ жеріндегі алғашқы қалалар Оңтүстікте, Жетісу өңірінде және Орталық Қазақстанда пайда болған. Қалалар қолөнер, зат айырбастау және сауданың дамуына байланысты пайда болды. VІІ-XIII ғасырларда жол бойында Аспара, Талхиз, Мерке, Құлан, Исфиджаб және басқа қалалар салынды. Қала қамалдарының жеке билеушісі әсем оюлы өрнектермен, ағаш, бедерлі қыш суреттермен әшекейленген кең сарайларда тұрған. Қалалар қолөнер мен сауданың орталығы болды. Қалалар шет елдермен, қала маңындағы дала көшпенділерімен алыс-беріс саудамен айналысты. Қалаларда жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарынан теңгелер табылды. Яғни, саудада теңгелердің пайдаланылғанын көрсетеді.

ІХ-ХІІІ ғасырдың бас кезінде аталған аймақтар мұсылман мәдениетінің ықпалына түсті. Осы өңірлерде көптеген жаңа қалалар салынып, құрылысында өзгерістер байқалады. Жетісу маңындағы Талғар қаласы орман және мұнаралы жолдармен қоршалып, орам-орам болып салынған. Талғар қаласында жүргізілген қазбадан сүйектен жасалған шахмат фигуралары табылған. Қалаларда діни мекемелер үшін құрылыстар, ел билеушілеріне арналған үйлер, су құбырлары салынды. Қалалар өсті, олардың өзіндік ерекшеліктері болды. Қала үш бөліктен тұрған: Қамал(Бекеніс)-қаланың орталық бөлігі.Онда патшаның және әкімшілік басқару орындары, қала билеушісінің сарайы орналасқан. Шаһарстан-билеушілер, ақсүйектер, діни қызметкерлер және қаланың бай халқы мен қолөнершілері тұрған бөлік. Рабат-қолөнер шеберханалары орналасқан қала бөлігі. Осы кезде салынған көне қалалар бір-біріне ұқсамайды.

Қазақстан қалалары әкімшілік, қолөнер, сауда-экономикалық орталық болумен қатар, ғылым мен мәдениет ордасы қызметін атқарған. Бұл қалаларда әлемге әйгілі Әбу Насыр әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Қожа Ахмет Яссауи сияқты ғалымдар өмір сүріп, еңбектерін жазған.

Қалаларда сәулет өнері дамып, архитектуралық ескерткіштер, мешіттер, медреселер, кесенелер көптеп салынды. Х-ХІІ ғасырлар аралығында салынған Бабаша хатун кесенесі, Айша бибі кесенесі, Қарахан кесенесі, Сырлытам кесенесі, Тараз, Отырар, Баласағұн қалаларындағы моншалар - сәулет өнерінің тамаша туындылары болып табылады.

Отырар

Қазақстан жеріндегі көне қала. Ол ІХ-Х ғасырларда гүлденген ірі қала және ғылымның орталығына айналды. Бұл қалада сәулетті сарайлар, ірі медреселер, мешіттер болған.

1219 жылы қыркүйекте моңғолдар Отырар қаласын қоршады. Халық жаулап алушыларға қарсы ерлікпен 6 ай бойы күресті. Жақсы бекінген, ерекше қарсылық көрсеткен Отырар қаласын Қайырхан әскерімен бірге қорғайды. Қаланы биік дуалмен қоршап, жан-жағын айналдыра ор қазып тастаған. Қалаға кіріп-шығу үшін, қақпа салған.Қайыр хан Шыңғыс ханның көрші мемлекеттерді қалай жаулап алғанын жақсы білді. Сондықтан қаланы қорғау үшін барлық даярлықты жасады. Жаяу және атты әскерлерді қақпа алдына қойды. Ал өзі қамал қабырғасына шығып, қала сыртына қарағанда көз жетер жердің барлығында әскер тұрды. Шыңғыс ханның жауынгерлері қамалдың айналасында бірнеше қатар болып шеңбер құрып орналасқан болатын. Отырар қаласын еркектермен бірге әйелдер де, балалар да ерлікпен қорғады. Отырар қаласы алты ай бойы монғолдардың қоршауында болады. Монғолдар қаланы жермен-жексен етеді. Талай ғасыр бойы гүлденген Отырар қаласы қиратылып, өртеніп кетеді. Қала халқы қырылады, тірі қалғандарын Моңғолияға айдап әкетеді. Отырар-қаһарман қала, оны қорғаушылар ерлік күрестің үлгісі. Отырар 1219 жылғы шапқыншылықтан кейін қайта жанданады. Отырар Иран мен Орта Азиядан Сібірге, Монғолия мен Қытайға баратын маңызды сауда қаласы болды.

Иасы

Түркістан қаласының ежелгі аты. Қала Сырдарияның оң жағалауында, Қаратау жотасының бойында орналасқан. Есім хан тұсында Түркістан Қазақ хандығының орталығы болады. Сол уақыттан бастап Иасы Түркістан қаласы деп атала бастады. Қаланы балшықтан соғылған қамал қоршады. XIX ғасырдың екінші жартысында Түркістан қаласында 20-дай мешіт, 2 медресе, 5 мыңдай тұрғыны болған.

1991 жылы Түркістанда Қожа Ахмет Иасауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің іргетасы қаланды. 2000 жылы ЮНЕСКО шешімімен Түркістан қаласының 1500 жылдық мерейтойы дүние жүзінде атап өтілді.

Сығанақ

Oрта ғасырдағы Қазақстан жеріндегі көне қала. Сығанақ қаласының тұрғындарына ауыз су Сырдария өзені арқылы жер асты құбырлары мен жер үстінен өтетін каналдар арқылы келген. Қала маңындағы жерлер Сырдария алқабындағы каналдар арқылы суарылып, өңделіп отырған. Сыр бойындағы қала төңірегінде суармалы егін алқаптары жайқалып тұрған. Сауда саттық және айырбас дамиды.

Сығанақ қаласын 1219-1220 жылдары моңғол әскері қоршауға алып қиратады. Бірақ ХІІІ ғасырдың екінші жартысында қала қайта жанданады. Ақ Орда ханы Ерден хан (1320-1344) Сығанақ қаласына үлкен күш жұмсап, қайта тұрғызған. Осы кезде Отырар, Сауран, Жент, Баршыкент қалалары да қайта қалпына келтіріліп, жаңа құрылыстар салына бастаған. ХІV ғасырда Ақ Орданың хандары Сығанақ қаласында өз аттарынан металл ақша шығарады. XVIII ғасырларда сауда орталығы болды. Қала XVIII ғасырға дейін өмір сүреді.

Бүгінде «Мәдени мұра» бағдарламасына сай ежелгі қалалар мен қалшықтар Бозақ, Отырар, Сауран, Талғар, Қойлық, Сарайшық қалаларында археологиялық қазба жұмыстары зерттеулер жүргізіліп, тың мәліметтер жинақталып, кітаптар шығарылуда.

Дереккөздер

Қазақстан тарихы 5-сынып Атамұра баспасы